VII. La Antauparolo
La plej grava parto de la
Fundamento, tiu ankau al kiu Zamenhof tre ofte
referencos, estas la Antauparolo. Post tempopaso ni
efektive komprenas, ke ne la detaloj troveblaj en la
korpo de la Fundamento estas per si mem gravaj; nur
la principoj esprimitaj en ia Antauparolo estas
esence gravaj. Zamenhof estus povinta anstatau la
konataj enmeti aliajn detalojn: ekzemple li estus
povinta difini -e kiel finajhon de la substantivoj
kaj -o kiel markilon de la adverboj. Sed li estus
espriminta la samajn ideojn en la Antauparolo.
Vershajne la Iniciatoro de nia
lingvo jam de longe pensis pri tia antauparolo al
tio, kio estos la Fundamento, sed konkretan indikon
pri ghia realigo ni trovas nur la 12-an de Marto
1905, kiam li sendas al Bourlet la Antauparolon kune
kun la tuta manuskripto de la Fundamento.
Kompreneble en tiu dato ne nur la
Bulonja Kongreso estis decidita, sed ankau ghia
preparo jam bone antauen marshis. Zamenhof estis
preparanta siajn diversajn intervenojn kaj proponojn:
projekto de Ligo de la Esperantistoj, projekto de
Fundamento, projekto de Deklaracio pri la
Esperantismo, projekto de Lingva Komitato krom la
projekto de parolado antau la Kongreso.
Bourlet, doktoro de sciencoj, estis
klera kaj fama matematikisto; li donis pro sia
situacio kaj siaj rilatoj decidan antauenpushon al
la movado. Li interalie varbis la gravan
libroeldonejon Hachette; li estis la peranto de
Zamenhof che tiu firmo, kiun li konsilis por chio
Esperanta.
El tiu letero al Bourlet oni
konstatas, ke Zamenhof hezitis pri la enhavo de la
estonta Fundamento. Sed post konsiligho Zamenhof,
Bourlet kaj Hachette decidis forigi chiujn indikojn
pri Hispana parto el la Antauparolo.(83)
Preskau samdate, la 14-an de Marto
1905, Zamenhof skribas al Michaux, advokato, la
iniciatinto de la Unua Universala Kongreso en
Bulonjo-che-Maro. Unu jaron antaue kunvenis ch. 120
esperantistoj en Calais kaj tiam li deklaris:
"Mi invitas vin la venontan jaron en Boulogne
por vera, grava Esperantista Kongreso."(84) Li
do skribas al Michaux pri siaj diversaj projektoj kaj
interalie diras: "Unu projekton (pri preciza
difino de tio, kio devas esti rigardata kiel
fundamento de nia lingvo kaj resti chiam netushebla)
mi jam pretigis; antau kelkaj tagoj mi ghin sendis
al la firmo Hachette, kiel antauparolon por la nun
presata nova (senshangha) eldono de la
"Universala Vortaro" kaj
"Ekzercaro", kiun mi intencas prezenti al
la Kongreso kun la propono, ke la Kongreso sankciu
tiujn chi verkojn kiel "Fundamenton" —
tie do ni vidas por la unua fojo tiun vorton kun
majusklo, char kiel titolon de libro — "En la
antauparolo mi montris — daurigas Zamenhof —,
kiamaniere oni povas konstante richigadi kaj ech
perfektigadi la lingvon, ne tushante ghian
fundamenton. Tiun chi antauparolon (...) mi ankau
publikigos en tiu organo, kiun Vi montros al mi. La
chefa ideo de chi tiu antauparolo estas: nia afero
ne devas koni ian personon, ghi devas koni nur
verkon"(85)
Nu! La personon, kiun oni konus, ja
estus Zamenhof, sed fakte la teksto de la
Antauparolo estas tre diskreta pri tiu persono; post
atenta relego mi tamen trovis jenan frazon:
"Tiel same por ke nia afero bone progresadu,
estas necese, ke chiu esperantisto havu la plenan
certecon, ke leghdonanto por li chiam estos ne ia
persono, sed ia klare difinita verko."(86) Sed
per tio Zamenhof sukcesis doni ech pli da pezo al sia
ideo.
Se resumi ia enhavon de la
Antauparolo, ni diru, ke ghi konsistas el dek unu
paragrafoj, kiuj grupighas al tri partoj. La unua
parto konsistanta el sep paragrafoj difinas la
neceson kaj la naturon de la Fundamento; ghi ankau
montras la esperatan efikon interalie koncerne al la
plirichighado de la lingvo. La dua parto, paragrafoj
8-a kaj 9-a, estas dedichita al la metodo de
neologismoj kaj arhhaismoj. La tria parto diserighas
al paragrafo 10-a, kiu donas resumon kaj konkludon
kaj al la lasta paragrafo, kiu estas nur postnoto,
indikanta, ke tiuj ideoj de Zamenhof estos
sankciitaj, se ilin akceptas "la unua internacia
kongreso de esperantistoj".
La unua parto interesas nin, char
ghi bone montras la ideojn de Zamenhof pri tiu verko.
La unua punkto estas insisto pri
tio, ke la nuna movado kaj ankorau por longa tempo,
t.e. ghis la registaroj povos garantii al Esperanto
"plenan sendangherecon kontrau chiuj personaj
kapricoj" bezonas havi Fundamenton, libron
surbaze de kiu chiu povu labori.
En la dua punkto Zamenhof agnoskas,
ke finfine jam de longe ni havas tiun fundamenton:
ghi jam ekzistas sub la formo de la Ekzercaro, de la
Universala Vortaro kaj de la 16-regula gramatiko.
Sufichas ilin kunigi en unu libron kaj sankcii tiun
chi.
En la tria punkto li asertas, ke
sana progresado eblos nur surbaze de komuna kaj
konstanta legho. Se ne ekzistus tia komuna legho,
chiu povus veni antau la aliaj kaj trudi siajn
ideojn: en nia hieraua diskuto (87) vi konstatis mem
tian aferon; en kelkaj tre malmultaj punktoj ni ne
havas leghon eltiritan el la Fundamento, sed feliche
ili ne estas tre gravaj por la lingvo en sia tuto;
sekve chiu venas kun sia teorio au siaj dogmoj, kun
siaj kapricoj au siaj postuloj kaj el tio rezultas
hhaoso. Do, ni danku Zamenhof, ne nur ke li sukcesis
tra la jaroj krei fundamenton por nia lingvo, de 1887
kaj 1894 ghis 1905, sed ankau ke li kondukis tiun
apartan aferon ghis bona fino, t.e. ghis sankcio de
la Fundamento. Klara mens' li kondukis ghin per fera
lanc'...
En la kvara punkto li insistas iom
pli formale, ke la Fundamento estas dokumento. Kiel
legho ghi gravas, kiel dokumento, ghi estas
netushebla: neniu rajtas ghin modifi.
En la kvina punkto li atentigas, ke
la Fundamento ne estas lernolibro, sed gvida
dokumento. Tiu Fundamento — kun majusklo — estas
legha dokumento, kiu informas pri la fundamento —
kun minusklo — de la lingvo. Ni ne vort-ludas, sed
esprimas gravan diferencon.
La sesa punkto klarigas, kial la
Fundamento garantias sanan evoluon de la lingvo, kiu
ne estos maihelpata de la netushebleco; male la
lingvo richighos kaj ech perfektighos shirme de
arbitraj shanghoj kaj de revolucio.
La sepa punkto ech pli forte diras,
ke Esperanto povos richighi kiel iu ajn lingvo.
Estante lingvo inter la aliaj, ghi richighos same
kiel ili per novaj vortoj, kiujn poste oficialigos iu
lingva institucio.
En la dua parto Zamenhof donas
unuan klarigon pri sia metodo de neologismoj kaj
arhhaismoj. Ghi estas metodo pli drasta ol la simpla
enkonduko de neologismoj kiu ekzistas en Esperanto
same kiel en chiuj lingvoj. Ghi estas la konscia
deziro elpushi vorton per enkonduko de pli tauga
neologismo; post ioma tempopaso la malnova vorto
farighis arhhaismo. La tuto okazu sub kontrolo de
"ia autoritata centra institucio"; chu
institucio simila al la nuna Akademio, chu institucio
havanta la apogon de "la registaroj de la plej
chefaj regnoj" pri kiuj li aludis en la unua
paragrafo? Tio estos afero, kiu povos okazi en la
estonteco; Zamenhof ne zorgos, sed la tiutempaj
esperantistoj...
Oni povas rimarki, ke tiu metodo
finfine estas nur la sistemigo de tio, kio okazas en
chiuj lingvoj tra la jarcentoj. Vortoj eluzighas,
vortoj shlifighas; tiam aperas sinonimoj; unu el ili
estas pli kaj pli uzata kaj fine venkas elpushante la
malnovan. Tamen per la sistemigo la procedo estus pli
rapida; eventualaj reformistoj per ghi eventuale
trovus sian kontentigon. Aliparte en la penso de
Zamenhof tiu metodo povus lau la necesoj rilati al
kiu ajn elemento de la lingvo, kaj oni povus ankau
shanghi la lingvon ghis nerekonebleco. Dio gardu nin
de tia ekstremismo!
Ekzemple li en iu loko de sia
multobla korespondo asertas, ke per tiu metodo oni
ech povus enkonduki novan literon anstatau
ghistiama. Lia ekzemplo estas pri Y (igrek) anstatau
J (jot). Lia rezono estas jena: se iam ia centra
institucio, ekzemple la Akademio, opinios ke la
litero J estis malbone elektita kaj ke anstataue la
litero Y estus pli tauga, ghi ne devos simple
enkonduki la novan literon kaj forigi la malnovan,
sed ghi devos uzi la metodon de neologismoj kaj
arkaismoj. Nome, ghi konigos sian opinion, ke Y estas
pli bona kaj ghi invitos chiujn ghin uzi; ghi tamen
ne malpermesos la uzadon de J. Tiam la publiko sekvos
kaj kiam neniu plu uzos J, tion ghi konstatos. Tiam
en dua etapo ghi povos proponi la uzadon de J, sed
kun alia valoro.(88) Tiel okazos eble ia trudita
evoluigo, sed ne ia "rompa reformo". La
diferenco estas granda: ghi estas unu el la
diferencoj inter Esperanto kaj Ido.
Tamen chi tie mi devas fari
deklaron en mia pozicio de Prezidanto de la Akademio
de Esperanto. Nome, almenau ghis la Akademio
konservos la ghisnunan opinion pri la propra rolo,
ghi ne povos arogi al si la rajton ech proponi novan
literon al la esperantistaro. Por saghulo sufichas
aludo.
En la sekvaj jaroj Zamenhof, ankau
sub la instigo minaca de la reformistoj kaj chefe de
la idistoj, pli ol unu fojon revenis al la temo de la
neologismoj kaj ech al la metodo de neologismoj kaj
arhhaismoj. Vershajne lin ankau instigis lia deziro
al perfektigo de la lingvo, al forigo de ghiaj veraj
au imagitaj neoportunajhoj. Aliflanke lin bremsis
lia ghusta penso, ke tiaj aferoj estas per si mem
risko por la unueco de la nova, ankorau facile
rornpebla, lingvo. Li do agis tre singarde; li
publikigis nenion, sed proponis siajn ideojn al
elektitaj personoj, chu pro ties pozicioj, chu pro
ties postuloj: li instigis la unuajn; li bremsis la
lastajn.
Tiel, tuj post la unua Universala
Kongreso en Bulonjo, li skribas al D-ro Javal, franca
okulisto, lia kolego en Parizo, homo fame kaj
internacie konata; ankorau hodiau oni parolas pri
liaj studoj kaj libro pri strabismo; chiuj
oftalmologoj ech chiutage uzas aparaton, kiun li
inventis, kaj ili nomas ghin kompreneble per tre
scienca nomo, sed ankau — almenau inter la
francaj okulistoj — chiuj nomas ghin tute simpie
"la jhavalo". Do, en tiu letero al Javal li
akcentas, ke devas esti severe malpermesite shanghi
kion ajn en la Fundamento: oni scias, ke Javal
deziris diversajn shanghojn, krom la shangho de
alfabeto. Sed komentas Zamenhof, eblas tamen
plibonigi la lingvon alimaniere: "Ni povas tion
chi akiri per enkonduko de kelka nombro da neologismoj,
vortoj kiuj ekzistas paralele" al la
malnovaj.(89)
En Januaro 1906 li sendas al Parizo
kaj por la intenco de Profesoro Boirac, Prezidanto de
la Lingva Komitato, leteron kun projekto de
neologismoj. Li unue diskutas pri tio, kiel oni povus
akordigi du aferojn; nome, kaj forigi chiujn plej
gravajn maloportunajhojn de la lingvo, kaj fari
nenian ech plej malgrandan shanghon en la Fundamento.
Tiam li memorigas, ke jam en la Antauparolo de la
Fundamento li aludis pri tio; en la nuna projekto li
intencas doni pli detalan klarigon. Vershajne temas
pri la sama klarigo, kiun li anoncis por Bulonjo, sed
ne donis tie. Li do klarigas, kiel shanghi la
neoportunajhojn, tamen ne farante shanghojn, jene:
"Sed farante nenian shanghon kaj nenian eljheton
el la ghisnuna lingvo, ni havas tamen la
rajton aldoni al ghi diversajn novajn
vortojn, ne sole por la ideoj, kiuj mankis en niaj
vortaroj, sed ankau por tiaj ideoj, kiuj jam
ekzistis en la vortaroj. Jen tiuj chi novaj vortoj
savos la tutan situacion kaj donos al ni la eblon
interkonsentigi la praktikan perfektigon de
nia lingvo kun ghia plej severa netushebleco."(90)
Kaj en la fino de la projekto li
aldonas liston de neologismoj kaj komentas, ke li
donos cent novajn vortojn, kiuj "ne anstatauos
la maloportunajn cent malnovajn vortojn, sed
ekzistos nur paralele kun ili, kiel sinonimoj...
kiel neologismoj, kiuj kredeble iom post
iom elpushos la malnovajn formojn kaj faros el ili arhhaismojn,
tamen neniam nuligos, neniam senvalorigos ilin".(90)
En Majo 1906 li sendas alian
leteron al Javal, en kiu li diras: "Chu mi ie
au iam diris, ke mi faros reformojn, kiam du regnoj
akceptos la lingvon? Tion chi mi tute ne
memoras." Vershajne ja Javal eraris kaj
transpontis aliajn dirojn. "Mi nur diris (en la
antauparolo al la Fundamento de Esperanto), ke se la
plej gravaj registaroj akceptos la lingvon, ili
povos fari en ghi reformojn. Kompreneble, se ili
postulos mian helpon, mi volonte helpos."(91) Ja
kiel teknikisto, li certe ne forshtelos sin antau la
devo helpi; sed li ankau ne trudos sin!
En Decembro 1907 li preparis alian
projekton adresitan "al la membroj de la Lingva
Komitato" sub la titolo "Pri shanghoj en
Esperanto". En tiu projekto ni legas interesan
paragrafon: "La vojo de neologismoj (t.e. la
netushebleco de la Fundamento ne en senco de fetichismo,
kiel malvere diras niaj kontrauuloj, sed en
senco de malpermeso de rompado) estas la plej
necesa rimedo, por ke nia konstruajho neniam disfalu
kaj por ke la novaj esperantistoj bonege komprenu la
malnovajn esperantistojn kaj la malnovajn verkojn,
t.e. por ke nia lingvo chiam konservu severan unuecon,
kiu por lingvo estas multe pli necesa, ol chiu
shajna au ech vera perfekteco. Sekve chiu nova formo
devas esti tiamaniere aranghita, ke ghi prezentu
nenian kolizion kun ia ekzistanta formo malnova kaj
ne senvalorigu ghin. La novaj formoj espereble
baldau elpushos la malnovajn, kiuj farighos
arhhaismoj; sed la uzado de la novaj formoj devas
esti ne deviga, sed nur lauvola, kaj la uzado
de la malnovaj formoj neniam devas esti malpermesata.
(Ofte ech estos tre utile uzi ambau formojn,
ekzemple se ni volos doni al la esprimo specialan
koloron, nuancon au akcenton.) En chiuj lernolibroj
kaj vortaroj la novaj formoj devas esti presataj ne anstatau
la malnovaj, sed paralele kun ili, nur kun
la rimarko, ke ili estas nun uzataj
"malofte". Tiel longe, kiel la malnovaj
libroj ankorau ekzistos, oni povos en chiun
ekzempleron enmeti malgrandan folieton, kiu enhavos
klarigon pri la novaj nun uzataj formoj."(92)
Ankau alia letero interesas nin:
ghi estis sendita la 6-an de Novembro 1907 al
generalo Sebert en Parizo. Ni scias, ke li estis la
malavara subtenanto kaj direktanto de la Centra
Oficejo, kiu realigis diversajn taskojn por la movado
kaj interalie utilis kiel Sekretariejo por la Lingva
Komitato kaj ties Akademio. En tiu letero ni legas:
"Post unu au du monatoj ni komencos la
preparadon de konferenco, kiu starante sur la bazo
de la antauparolo al la Fundamento (t.e. per
vojo de neologismoj, sekve ne senvalorigante nian
ghisnunan literaturon) forigus el nia lingvo
kelkajn plej gravajn maloportunajhojn, kiuj estas
objekto de konstanta atakado kaj paralizus unu fojon
por chiam la agadon de niaj kontrauuloj."(93)
Resume ni vidas, ke Zamenhof, kiam
li citis la Antauparolon al la Fundamento,
konsideris ghin kiel la lokon, kiu prezentas la
metodon de neologismoj kaj arhhaismoj. Zamenhof
aliparte opiniis, ke la Akademio povos praktiki tiun
metodon por tiel trudi iajn perfektigojn al la
lingvo. La Akademio prave ne konsideris sin rajtigita
suriri tiun vojon. Tamen aliaj homoj praktikis ghin:
efektive la literaturistoj de Esperanto enkondukis
nombron da neologismoj; tiuj ofte estas nur sinonimoj
au preskausino-nimoj al Fundamentaj vortoj. lli
povas ankau esti sinonimoj por nur unu signifo de
iuj plursignifaj vortoj; tiam la pli malnova vorto
konservas nur ia alian au la aliajn signifojn,
supoze ke la novismo estas plene akceptita kaj
farighas ordinara vorto. Ekzemple, mi renkontis la
neologismon akojli, kiu ekzistas preskau
samforma en praktike chiuj latinidaj lingvoj. Ghi
signifas akcepti iun hejmen; dume akcepti havas
kaj tiun signifon, kaj ankau tiun de malrifuzi: oni
akceptas au rifuzas proponon, sugeston, postenon
...; do se efektive la vorto akojli enuzighos
kaj farighos ordinara vorto, tiam al la vorto akcepti
restos nur la alia senco.
Jen do la enhavo de la Antauparolo
kaj kio estas direbla pri ghi sublume de la komentoj
eldiritaj de Zamenhof mem.
Li ankau esperis, ke ghi estos
sankciita kune kun la Fundamento en Bulonjo; efektive
okazis tiel: la Buionja Deklaracio per sia 4-a
paragrafo agnoskas la Fundamenton kiel leghon. Tion
ni vidos pli detale en nia lasta prelego. Sed antaue
ni parolos pri la Fundamento mem.