V. La Universala Vortaro

La Universala Vortaro, lasta parto de la Fundamento, aperis jam en 1894. En la tiama urbo Peterburgo, hodiau Leningrado, gravega urbo, portempa rezidejo de la Caroj, povis starighi la unua Esperanto-grupo, en Rusio. Ghi nomighis "Espero"; ghi kreskis kaj disfloris. Ekde 1892 ghi estis legitimigita, ghi tre certe disponis pri subtenoj inter altrangaj personoj. Tiu societo povis rilati kun la Cenzuro dum male Zamenhof ne plu povis ion ajn esperi de la Varsovia Cenzurejo... La 13-an de Majo 1893 la du manuskriptoj de la Universala Vortaro kaj de la Ekzercaro estas senditaj al tiu Societo por doni al la cenzurejo: "Mi forte dezirus, aldonas Zamenhof, ke tiuj chi 2 verkoj estu pretaj ankorau en tiu chi somero."(61) Sed meze de Junio li malkvietighas kaj nur en la 18-a de Julio li povas danki pri la cenzurita manuskripto de la Universala Vortaro, kiun solan li jhus ricevis: ghi do aperas kun cenzura dato de la 30-a de Junio kaj al ghi estas atribuita la numero 64 en la Nomaroj; ghin publikigas komence de 1894 Gins kiel 52-paghan broshuron.

La dua eldono aperas en 1898 che Weidenfeld & Kelter, ankau en Varsovio. Ghi estas 72-pagha kaj rezultas de nova kompostado, okaze de kiu englitis diversaj preseraroj. Poste sekvis 3 aliaj eldonoj che Kelter en 1900, 1901 kaj 1904; la du lastaj kun nur 69 paghoj. Sed oni povas konstati, ke chiuj tri identas en sia teksto kun la dua eldono: ili estas stereotipe reproduktitaj.

Tamen la 6-a eldono aperas nur en 1906 che Hachette, en Parizo. Ghi estas 96-pagha, sed ghi ankau ne plu interesas nin, char la Fundamento aperis unu jaron pli frue: ghi cetere estas nur aparta depresajho de tiu verko. Ghia ekzisto shuldighas al speciala peto de Zamenhof al la firmo Hachette: "Char multaj personoj ofte bezonas aparte la "Ekzercaron" au "Universalan Vortaron", tial mi opinias, ke krom la tuta "Fundamento de Esperanto" estus bone vendadi ankau aparte la paghojn 27-81 ("Ekzercaro") kaj la paghojn 83-178 ("Universala Vortaro")."(62)

Ni do povis atendi, ke se estighus kelkaj diferencoj inter la diversaj eldonoj, ili devus aperi chefe inter la unua kaj la dua eldonoj kaj inter la kvina kaj la sesa eldonoj au pli ghuste la Fundamento mem. Efektive estas tiel kaj nur tiel: mi havis la bonshancon kontroli la kvar eldonojn de la dua ghis la kvina; ili estas absolute identaj, do ech la preseraroj ne estis korektitaj sur la stereotipajho. Sed unuj eraroj aperis kun la dua eldono, dum kelkaj el ili estis korektitaj okaze de la eldono de la Fundamento.

La chefa eraro koncernas la vorton viper/ de la unua eldono; ghi farighis vipur/ en la dua kaj restis tia ghis en la Fundamento. Ankau en la Meza Vortaro Internacia-Germana de 1889 kaj en la Plena Vortaro Rusa-Internacia de la sama jaro ghi estis viper/ kaj ghi restos tia, ghis kiam iu rimarkigos al la "Majstro", ke tiu vorto ne konformas al la Fundamenta. Cetere, mi dedichis al tiu afero apartan artikolon (63), kaj la Akademio decidis konsideri la originan formon viper/ kiel paralelan al la Fundamenta.(64)

Ankorau du aliaj eraroj meritas citadon. La vorto chagren/de la unua eldono farighis en la dua: cagren/ nome, ghi perdis sian chapelon; tamen amuze la preskoboldo ghin transportis al la fino de la vortaro, kie la vorto satur/ maskighis sub la formo shatur/. Tamen en 1905 Zamenhof reestablis tiujn du vortojn en siaj veraj formoj; tion li ne faris por la vipuro ... li vershajne preterpasis ghin; ghi ne havis chapelon por sin marki!

Tio signifas, ke praktike chiuj eldonoj estas identaj. Restos nur la vipuro kiel incidento, kiel anekdoto en la historio de nia lingvo. Aliflanke en letero al Corret, kie temis ghuste pri tiu fundamenta serpento, Zamenhof deklaras, ke li konsideris la Universalan Vortaron fiksita nur post ia Bulonja Deklaracio.(65)

Por kompreni kia estas la enhavo de la Universala Vortaro, ni devas scii, ke en 1889, t.e. 5 jarojn pli frue, jam aperis du aliaj vortaroj de Zamenhof: nome, la "Meza Vortaro Internacia-Germana"(66) kaj la "Plena Vortaro Rusa-lnternacia",(67) pri kiuj mi aludis chi-supre. La Universala Vortaro proksimume reproduktas la Mezan Vortaron kun ties tradukoj al la Germana, sed ghi plie aldonas tradukojn al kvar aliaj lingvoj: la Franca, la Angla, la Rusa kaj la Pola. Ghi entenas la proksimume 920 radikojn kaj aliajn elementojn de la malgranda vortaro aldonita sub formo de folio al la Unua Libro, plus 1710 novajn radikojn. Aliparte oni sciu ke en 1907 eldonighos la "Taschenworterbuch",(68) kiu estas reeldono de la Meza Vortaro, sed antauita de unua parto, nome de returnita vortaro Germana-Esperanta, ghi do esence estas vortaro kun la sama vortprovizo. Sed en 1889 la alia vortaro, la Plena Vortaro Rusa-Internacia, krom chiuj vortoj de la Universala Vortaro, entenis 500 pliajn radikojn.

El tiuj ciferoj ni devas dedukti, ke en la penso de Zamenhof la Uni-versala Vortaro neniel estis la maksimuma vortaro de minimuma lingvo. Multo mankas por tio. Nek tiu vortaro estis plena, nek la lingvo estis finita. Mankis ne nur la 500 vortoj de la Rusa Vortaro sed mankis ankau chiuj internaciaj vortoj, kiuj lau la 15-a Regulo de I'gramatiko povos eniri en la lingvon nur sub la internacie konata formo; tio malpezigis la vortaro-libron kaj neniel modifis la lingvon mem. Mankis ankau la pli-malpli internaciaj au ech la "unulingvaj" vortoj, kiujn Zamenhof devis krei por shtopi brechojn en sia traduko de la vortaro de Schmidt; tiu traduko restis che li kiel manuskripto ne eldonota, sed ankau kiel persona helpilo okaze de la venontaj tradukoj de literaturaj verkoj. Paul Boulet kolektos du mil "novajn vortojn" de Zamenhof,(69) t.e. ne aperantajn en la Universala Vortaro; ni citu ankau la kolekton de Wackrill de la sama dato kaj chefe la Zamenhof-Radikaron de Eugen Wuster multe pli malfruan.(70) Sed preter tio, kun apero de novaj leteroj de Zamenhof, okazas, ke oni trovas ankorau novajn vortojn; mi mem legante la laste eldonitan volumon de Fabeloj de Andersen devis malfermi kajeron por noti la vortojn ne aperintajn pli frue.

Aliaj ciferoj montras kiel proksima al la Meza Vortaro estis la Universala. Nur 11 radikoj de la Meza estas anstatauitaj de 11 aliaj; kaj tiel same 11 kunmetajhoj de la Meza cedis lokon al 7 novaj en la Universala. Resume oni komprenas, ke la universaleco koncernas ne la vortprovizon, kiun Zamenhof mem opinias "meza", sed la fakton, ke ghi estas tradukita al kvin lingvoj kaj do ebligas al homoj el tre multaj lingvoj konatighi kun la Internacia, ech preter la landoj de la koncernaj lingvoj. En tiu epoko la Franca estis parolata de la elito en tre multaj landoj; la Angla en chiuj landoj de la Brita Imperio kaj en Usono; la Germana tra tuta Centra Europo; fine la Rusa estis la lingvo de la Cara Imperio. Nur la Pola estis la lingvo de unu popolo, de popolo disshirita de la landlimoj de aliaj... Sed ghi estis parolata en Varsovio, kie la broshuro eldonighis.

Kvinlingva la Universala Vortaro devis elvoki la komparadon inter la tradukoj. Post eldono de la Fundamento kaj ties agnosko en Bulonjo la komparado farighis nepra. Jam en 1906 la Lingva Komitato decidis ghin entrepreni kaj publikigi oficialajn korektojn. Mi estis felicha havigi al mi malnovajn ekzemplerojn de tiuj broshuroj, kiuj aperis je diversaj datoj sub la titolo "Korekto de la eraraj tradukoj en Universala Vortaro (kun aprobo de la Lingva Komitato)". Sekve mi povis reproduktigi ilin en la 9-a eldono de la Fundamento: vi trovos ilin komence de la flavaj paghoj post la blankaj rezervitaj al la fotorepreso de la Fundamento.

Se la broshuroj aperis en 1922 kaj 1923,(71) tamen "Prepardokumentoj" kompletigitaj de modifoj aperis jam antau la Mondmilito en la Oficiala Gazeto. Kiel bazo por tiu laboro utilis la rezulto de la diskutoj inter Zamenhof kaj la autoroj de naciaj vortaroj: Franca kun de Beaufront, Germana kun Jurgensen; ankau la Pola vortaro (1907) kaj la Rusa (1909) de Zamenhof mem utilis por la du koncernaj partoj. Sed chefe kun de Beaufront okazis vigla opini-intershangho kaj sufiche granda korektado. Nia Franca komentisto volis chion kontroli, volis shovi al tio, ke Esperanto pli similu al siaj fontlingvoj. Karakteriza estas la vorto chikani, ghi hodiau havas la konatan signifon kaj tradukighas al la Franca chicaner. Sed en la tiutempaj vortaroj de Zamenhof kaj en la Fundamento oni trovas cancaner, kiu respondas al nia nuna klachi. Tio ja estis proksimume najbara, sed tamen iom malsama. De Beaufront atingis, ke Zamenhof konsentu al tiu korektado: ghi trovighas en la Akademiaj Korektoj kaj en chiuj vortaroj, escepte la Universaia Vortaro, kiuj aperis ekde tiam.

Se kompari la Universalan Vortaron kun la vortarfolio de la Unua Libro au male kun la pli postaj vortaroj ghis cetere la hodiauaj, unu materiala diferenco mirigas la observanton. Nome, la alfabetordo, kiu fakte farighas alfabettordo, tute ne atentas la ekziston de la Esperantaj diakri-toj: la chapelo kaj la krono. Ekzemple, post chas/ kaj che sekvas ced/ kaj cedr/ kaj denove chef/ kaj cejan/. Tia arangho ekzistas por iuj lingvoj, kiel ekzemple la Franca, kiu ne atentas siajn diakritojn en vortaroj. Male aliaj atentas ech siajn digramojn, kiel ekzemple la Hispana CH konsiderata kiel la kvara litero de la alfabeto. Vershajne Zamenhof enkondukis tiun apartan aranghon en la Universala Vortaro por ne gheni siajn legantojn en ties kutimoj.

Samtempe kaj samloke oni rimarkas, ke la vortoj aperas kiel nudaj radikoj, t.e. radikoj sen finajhoj: la leganto mem aldonas la bezonatan finajhon vidante la tradukon en sia lingvo. Ekzemple, blek/ nepre estu bleki, char la Franca, kaj same tiel la Germana, la Rusa kaj la Pola indikas verbojn. Tamen por la Angla oni legas cry (of beasts), kiun oni emas kompreni kiel krio (de brutoj) kvankam la infinitiva to mankas en la tuta vortaro same, kiel la -i. El tio eblas proponi la hipotezon, ke por indiki signifon de radiko oni uzas en chiu lingvo la esprimon, kiu plej bone klarigas; alidire la vortaro ne estas speciale konstruita por montri la kategoriojn de la radikoj: tiun oni deduktu de la signifoj mem, kiel superorditan nocion. Sama rimarko por boj/ bark (dog's): la klarigo: (to) bark (as a dog) estus malpli simpla. Che bol/ la nura boil estus neklara: furunko? bolado? boli? Sed la aldono de (vb) precizigas la sencon kaj konformigas ghin al la kvar aliaj tradukoj. Tiel same che bor/ bore (vb.). Oni rimarkas, ke la ekzemploj koncemas la Anglan; tio ne estas ghenerala, sed almenau tre ofta. bros/ estas nepre tradukita per substantivoj en kvar lingvoj: ghi do nomas ajhon, konkretan entitaton. Sed la Angla brush estas, simile al la Esperanta, resuma formo por au to brush = brosi au a brush = broso. Nur rezonado komprenigas, ke estas primara broso, char per broso oni povas brosi; dume brosi ne estas primara, char la ago brosi estas brosado, sed neniel broso. Tio simplamaniere resumigas unu el la fazoj de la vortfarado. Teorie saman rezonadon ni povus fari pri bru/ noise: au to au a; sed envere noise pli signifas disfamigi ol brui, nur a noise estas tauga traduko, char konforma al la kvar aliaj; la solvo estas trovebla en la Ekzercaro (§ 38, L 8) kaj mi ghin indikis en la Sekcio "Lingvaj Rimarkoj" (p. 311/343): vi trovu ghin sur pagho 316. La Anglaj tradukoj de la Universala Vortaro estas malpli fidindaj, ghenerale, ol la kvar aliaj. Aliparte, ni vidos, ke la dua eldono de la Ekzercaro enkondukis sufiche multajn korektojn, precipe en la Angla parto. Mi prenis miajn ekzemplojn nur sur la du paghoj 146-147: ni povus trakomenti la tutan Universalan Vortaron en tia maniero; sed tio sufichu. Des pli, ke mi elektis tiujn du paghojn el simpla hazardo.

Eblas konstati, ke la radikoj kaj aliaj elementoj ne modifighis en sia formo, kvankam estis kelka modifo en la semantiko pro la diskutoj chefe de Zamenhof kun de Beaufront, kiel mi jam diris kun la ekzemplo chikani. Postaj modifoj ankau okazis; la chefa ekzemplo estas la glito de la signifo de shati, kiu nun akiris iun flankan signifon de ami. Efektive en la Ekzercaro oni trovas du ekzemplojn de arkaa uzo de ami, "malbonaj infanoj amas turmenti bestojn" (§ 33,6) kaj "En varmega tago mi amas promeni en arbaro": hodiau oni dirus "shatas". Shajne ja la inventinto de la CSEH-metodo enkondukis tiun distingon, kiam li instruis en Nederlando. Alia ekzemplo estas komunumo, kies Fundamenta senco vastighis de "plej eta teritoria unuo" al "chia grupigho de homoj"; tio okazigas konfliktojn inter tiuj, kiuj bezonas la unuan sencon, kaj la uzantoj de la dua: tipa okazo, en kiu la Akademio devas interveni; mi do ne insistos.

Sed krom la nudaj radikoj la Universala Vortaro entenas ankau aliajn vortojn. Ankau tie la nombroj helpu nin. Enestas 260 derivitaj kaj kunmetitaj vortoj, t.e. proksimume 10% de la suma enhavo. Inter tiuj vortoj estas plimulto da derivajhoj: 50 prefiksitaj, 101 sufiksitaj kaj 9 "interfiksitaj", t.e. provizitaj de prefikso kaj de sufikso. Sed se elpendajho estas sufiksajho de la verbo elpendi, tamen sensheligi rekte derivighas de shel/ per la "interfikso" sen- -igi, kiu havas sencon per si mem kaj trovighas en multaj derivajhoj; tio iel pravigas la neologisman prefikson des- = senig/i kaj ekz-e la vorton dessheli. Enterigi kaj disrevighi ankau apartenas al la sama grupo.

Aliparte ankau enestas 58 kunmetajhoj kaj 5 esprimoj formitaj per du vortoj el kiuj tri estas kunligitaj per de: kovrilo de libro, kovrilo de fenestro, signo de poshto, dum la du aliaj estas: norda cervo kaj flava kupro.

La tri lastaj esprimoj estas arkaaj kaj signifas respektive: poshtmarko, boaco, au pli science rangifero, kaj latuno.

Tio kondukas nin konsideri la vortojn, kiuj arkaighis au iel modifighis en la Fundamento. Chiu audis pri la malsanulejo, malpreciza vorto, kiu farighis hospitalo; sed tio estas vorto prenita el la Ekzercaro: ni limigos nin je la Universala Vortaro. Hodiau neniu plu uzas la vorton pafilego por kanono; ne estas ghuste same por pafilo, sed ghi ne plu signifas fusilo, ghi estas uzata kiel genra nomo por chiaj iloj per kiuj oni pafas. Pli ghenerale ekzistas tendenco al tio, ke derivitaj vortoj eksignifu ghuste la kombinon de la signifoj de iliaj eiementoj. Oni ne emas restigi al derivajhoj, ech se ili venas de la Fundamento, tro specialigitajn signifojn, kiuj ja ne povas rezulti el la konsistigaj elementoj. Oni emas al klaraj kaj logikaj vortoj. Pro tio arkajho, brulumo, suprajho, uzajho, mechajho, almiliti, mordeti cedis la lokon al volbo, inflamo, surfaco, ilo, tindro, konkeri, ronghi. Sed el ili kelkaj povas plu esti uzataj kun pli logika senco: arkajho = io farita el arko au el arkoj, suprajho = supra parto de io, mordeti en ekzemple "la katido mordetis mian fingron". Ni citu ankau depago = imposto, elparoli = prononci, prenilo = tenajlo, kreskajho = planto, same kiel rampajho = reptilio, subkushi = subfali, rifuzighi = rezigni. Tamen elparoli restas preskau sinonimo de prononci, kaj kreskajho povas esti tiu butono, kiu kreskas sur via nazo!

Tro longaj au ne sufiche klaraj vortoj devis malaperi antau pli simplaj kaj pli specifaj. Batalilo tute ne plu konata iam signifis la nunan armilo; sed chi vorto siavice estis denuncita kiel nelogika en sia formigho de De Saussure kiu anstataue konsilas armo. ni povas veti, ke armo venkos des pli, ke ghi estas Zamenhofa; li notis en la Proverbaro "Ne servas larmo anstatau armo".(72) Tiel same komercajho cedis al varo, dunaskito — al ghemelo, malrekta, kiu povus signifi ankau kurba, zigzaga, tordita au interrompita — al oblikva. Rikoltilo tro svaga estis anstatauita de falchilo kaj de serpo. Sanktejo hodiau estas nur sankta ejo, sed la Fundamenta signifo estas esprimita per templo. Rifuzighi malaperis antau rezigni. Barilo precizighis pro la apero de hegho kaj de bariero. Butonumi simplighis al butoni, char -um- estis superflua en tiu vorto: per butono oni povas nur butoni! La vorto maldekstra estas iom neoportuna, char en momento de urgho oni riskas kompreni ghin kiel dekstra pro la akcento: oni longe kontentighis per ghi manke de tauga alia formo: shajne oni komencas akcepti liva almenau kiel sinonimo.(73)

Post la derivajhoj ni vidu la kunmetajhojn: estas tute simila situacio. Balenosto, kiu estas nek osto nek fishosto cedis lokon al barto; metalfadeno, glitveturilo kaj temashino al drato, sledo kaj samovaro. Superakvi estis superita de inundi. Tio ne estas la okazo de polmo, sinonimo de la Fundamenta manplato, char oni povas paroli ankau pri la mankavo kaj pri la mandorso. La shtuparo vidis sian signifon limigita pro la apero de la eskalo, same kiel la vagonaro pro la trajno: la vagonaro farighis nur iu sinsekvo de vagonoj, dum la trajno devas obei al preciza horaro. La vilaghano estas nur la ano de vilagho pro la pli ghusta kamparano. La fosilo diversighis al shpato, piocho kaj aliaj iloj. La hararo estas nur la via kaj la mia, sed ghi ne plu estas la peruko. Ni citu ankau la pikilo, kiu nun ne plu havas krom la ghenerala signifo ankau tiun de spliteto, kiu farighas netolerebla en via fingro au sub via ungo.

Alivorte kaj konklude la lingvo precizighis, forjhetis nelogikajhojn. La homoj pli bone kompreninte la vortfaradon lau de Saussure, Kalocsay kaj aliaj ne plu toleris proksimumajn derivajhojn au kunmetojn nur pro tio, ke Zamenhof kolektinte ilin el plej diversaj tekstoj de antau 1893 enmetis ilin en siajn vortarojn kaj inter ili ghuste en la Universalan Vortaron.

Char plej vershajne tiel Zamenhof procedis; li ankau formetis la tre internaciajn vortojn, kiujn chiuj povos uzi nur en unu maniero. Tio ankau klarigas la eneston en la Universala Vortaro de tre kaj tro specifaj vortoj, kiuj ne havus sian lokon en maksimuma vortaro de minimuma lingvo. Per tio mi aludas vortojn ne konatajn de multaj, kiel gufo kaj regolo, kreno kaj pastinako, au ankorau kiel pasamento, kringo au krakeno. La du unuaj nomas birdojn, kaj ambau havas nomon de Itala deveno; sed estas interese konstati, ke la dua estas nomita per kalkeo de la Latina nomo regulus (= regheto) en la tri Fundamentaj lingvoj: F. roitelet, R. korolek kaj Pl. brolik kaj ankau en aliaj lingvoj: H. reyezuelo, I. regolo, Oc. rei-petit; tio ne estas la okazo por A. wren, nek por G. Goldhahnchen (= or/kok/eto) sed ekzistas ankau G. Zaunkonig (= baril/regho). Pro la vorto regu/o ne eblis adopti asimilon de la zoologia (Latina) nomo kaj estis prenita la Itala nomo. Char la elekto ne estus evidenta Zamenhof konservis tiun nomon; kaj tion saman li faris por la alia birdo, kies zoologia nomo (Bubo bubo) ne taugus pro la ekzisto de bubo; sekve la propono per la Itala gufo estis retenita. La kreno shajne devenas de la Rusa nomo hren, sed ankau en la suda kaj austra Germana ekzistas kren de Slava etimologio: vershajne Zamenhof ne konis tiun vorton, do ni povas supozi au ke tiu vorto estas ankau Jidisha, au ke iu Germano proponis ghin. Dume pastinako estas Germana, sed ankau Latina. Pasamento estas ornamajho por luksaj vestoj kaj mebloj; ghi elmodighis kaj malaperis; la etimo estas Franca, la vorto najbaras al pasi (F. passer en la senco tredi). Pri kringo kaj krakeno eblas miri pri ilia ambaua cheesto en la Universaia Vortaro: du kukoj sufiche similaj; ambau estas tradukitaj per la samaj vortoj en la Franca kaj la Angla! Kringo shajne estas simpligita formo de la Germana Kringet, dum krakeno estas simpligo de F. craquelin: en ambau oni formetis la silabon el! Au eble ambau venas de alia lingvo: eble ankau la Jidisha. Eble Zamenhof volis reteni tiujn chi formojn, char ne estas evidente ke oni povus trovi unuanimecon por ili manke de chia internacieco; au li volis doni ekzemplojn de vortoj enkondukitaj ankau por kelkaj el tiaj specifaj nocioj.

Eblus ankorau multon diri pri la Universala Vortaro, sed en chio necesas ie halti, char "fino bona, chio bona".