3.4. Kritikoj pri la vortaro

3.4.1. "Arbitro en la elekto de multaj radikoj" (Burney).

"La vortaro de Zamenhof konsistas el kolekto de radikoj arbitre elektitaj... La malperfektajho plej evidenta de la esperanta vortkolekto estas ne esti kohere internacia" (Bodmer).

"Neoportuna enmeto de granda nombro da germanaj kaj rusaj radikoj, kun malmulta internacieco" (Ronai kaj Bodmer).

* * *

Antau la miloj da radikoj elekteblaj, neniu lingvisto, ech la plej lerta, sukcesus eviti la kritikon pri "arbitro". Ni pensu nur pri la enlanda elekto de futbalistoj por la Monda Turniro... chiu futbalamanto farighas spertulo, kaj prezentas "sian" selektitaron, ghenerale ne koincidantan kun la oficiala. Se la teamo venkas, chio estas bona; sed se ghi ne kontentigas la esperojn, la "spertuloj" laute protestas.

Al Esperanto okazos la samo: kiam ghi estos oficiale akceptita en la tuta mondo, oni plu ne parolos pri la Zamenhofa "arbitro".

Kaj kial la germana kaj rusa idiomoj ne povas liveri grandan nombron da radikoj al lingvo celanta esti vere internacia?

Cetere, en la praktiko, la komunaj esperantistoj ech ne atentas la naciecon de la radikoj, samkiel malsataj klientoj en restoracio ne zorgas, chu la laberdano venas el Norvegujo, la fruktoj el Argentino au la kafo el Brazilo...

Tamen estas oportune transskribi chi tie tre klarigan tekston el la libro de Edmond Privat "Historio de la lingvo Esperanto, Deveno kaj komenco, 1887-1900", p-oj 18-21:

"Serchante por sia unua vortaro la plej komunajn vortradikojn inter la romanaj kaj germanaj lingvoj, Zamenhof fakte elektis tiamaniere la plej disvastigitajn modernajn formojn de l' antikvaj indoeuropaj radikoj.

"Chiu radiko devene estas indo-europa, sed ghin oni povas nomi romana au germana lau tio, se oni konsideras ghian nunan formon en la romanaj au en la gerrnanaj grupoj (ekzemple: frat kaj Bruder, brother).

"Tamen pro la reciproka interpenetrado de la lingvoj ofte okazis, ke romana radikformo envenis en germanajn lingvojn kaj vivas en ili ech flanke de pli malnova germana formo (ekzemple: Fraternitat kaj fraternity flanke de Bruder kaj brother). Tiam kompreneble la romana radikformo estas la plej disvastigita, kaj ghin elektis Zamenhof (ekz.: frato). Reciproke ankau okazis kelkafoje.

"Kiam por la sama ideo la romanaj kaj germanaj lingvoj uzas tute malsimilajn formojn de l' sama radiko (ekz.: kan kaj hund) au formojn de tute malsamaj radikoj (ekz.: an kaj jar), Zamenhof elektis la formon la plej klaran kaj ne konfuzeblan. Hund estis elektata, char kan jam ricevis alian sencon en Esperanto. Jar estas Esperanta formo konservata en preskau chiuj germanaj lingvoj, dum an jam ekzistas kun speciala sufiksa senco.

"Se oni trarigardas verkon kiel la "Universala vortaro" de Zamenhof au "Naulingva etimologia leksikono" de Louis Bastien, oni vidas, ke la plej granda nombro de radikformoj elektitaj en Esperanto ekzistas samtempe en diversaj vortoj de preskau chiuj romanaj kaj germanaj lingvoj kaj ech ofte de l' slavaj.

"Resume, estas utile memori, ke la vortaro kaj gramatiko de Esperanto estas eltiritaj de l' indo-europa fundamento tia, kia ghi ankorau aperas en la modernaj lingvoj de l' romana, germana kaj slava grupoj. Esperanto estas komuna lingvo de l' modernaj ariaj gentoj de l' okcidento kaj pro tio kompreneble speciale facila por ili. Tamen la homoj de ne-ariaj gentoj ghin ankau facile lernas pro ghia rimarkinda simpleco kompare kun la ofte tre granda malfacileco de siaj propraj lingvoj."

* * *

3.4.2. "Esperanto ne emas akcepti vortojn eksterajn al sia sistemo. Ghi formetas la sufiksojn -ion, -or, -ura, -iv, -ment, kiuj konsistigas grandan parton de la internaciaj derivajhoj. Ghi estas devigita formeti vorton tiom internacian klel "radar", char "radaro" en Esperanto signifas "aro da radoj" (Burney).

"La reguleco de la sufiksado malhavigas al Esperanto grandan nombron da internaciaj vortoj: ekz.: urbestro kaj imperiestro, anstatatau "prefekto" kaj "imperatoro"; "malavara", anstatau "liberala"; antaua kaj malantaua, en la loko de "anteriora" kaj "posteriora" (Ronai).

* * *

Pri la kapablo akcepti vortojn eksterajn, la 15-a regulo de la esperanta gramatiko atestas jene:

"La tiel nomataj vortoj fremdaj, t. e. tiuj, kiujn la plimulto de la lingvoj prenis el unu fonto, estas uzataj en la lingvo Esperanto sen shangho, ricevante nur la ortografion de tiu chi lingvo; sed che diversaj vortoj de unu radiko estas pli bone uzi senshanghe nur la vorton fundamentan kaj la ceterajn formi el tiu chi lasta lau la reguloj de la lingvo Esperanto." Ekz.: teatro (substantivo), teatra (adjektivo); fiziko (substantivo), fizika (adjektivo); Azio (substantivo), Azia (adjektivo), aziano (derivita substantivo); parapsikologio (substantivo), parapsikologia (adjektivo).

La internacia vorto "radaro" ekzistas en Esperanto, flanke de homonimo signifanta "aro da radoj". Tiu homonimeco ne estigas konfuzon, char la senco de la vorto estas difinita de la kunteksto. Komparu: "La radaro registris la alproksimighon de aviadiloj" kaj "mi shanghis la radaron de la veturilo". Krome oni povas aliigi la duan propozicion jene: "mi shanghis la aron da radoj", au "la radan aron", au simple: "la radojn de la veturilo".

-Ion, -ura kaj -ment ne ekzistas en Esperanto kiel sufiksoj, sed kiel finajhoj, ekz.: leciono, Pasiono, struktura, natura, tachmento, parlamento ktp.

-Or aperas en internaciaj vortoj kiel ero de la vort-fino atoro, kiu havas la jenajn signifojn: 1. aganto: diktatoro, spektatoro, uzurpatoro ktp.; 2. agilo: generatoro ktp. Rimarko: En tiu dua senco, -atoro ne ghuste sinonimas la esperantan sufikson -ilo; chi tiu estas ordinare rezervita por simplaj instrumentoj uzataj per homa mano, dum -atoro montras pli komplikan aparaton au mashinon, funkciantan pli-malpli automate. Ghenerale la vortoj kun -atoro postulas apartan pritrakton; sed kiam la radiko mem estas jam esperanta vorto, -atoro aperas kiel teknika pseudosufikso, ekz. en kondensatoro, oscilatoro, transformatoro (Vidu la artikolon -atoro che PIV).

-Iv jam estas neoficiala sufikso montranta, ke iu au io povas, kapablas fari ion (aktiva ideo responda al la pasiva ebl): produktiva grundo, pagiva kliento, elvokiva vorto.

Estu klare, ke la neadopto de kelkaj tre internaciaj sufiksoj ne kauzas ghenon al Esperanto, char ghi adoptas aliajn sufiche taugajn sufiksojn kaj gheneralan racian sistemon por esprimi klare kaj efike la penson kaj faciligi sian lernadon al chiuj popoloj. La kritiko pro manko de kelkaj internaciajhoj devenas de la adeptoj de la naturalisma skolo, preferantaj la tujan rekoneblon fare de kelkaj nacioj, ol la facilon por chiuj teranoj.

La internaciaj vortoj prefekto kaj liberala ekzistas en Esperanto: la unua signifanta "shtata funkciulo, administranta pli-malpli grandan distrikton"; kaj la dua signifanta i. a. "favora al la libereco kaj toleremo". Chi tie estas memorinde, ke internacieco de radiko ne chiam respondas al internacieco de senco: "prefeito", en Brazilo, signifas "urbestro"; en Francujo, "prefet" estas "departementestro", dum "urbestro" esprimighas per la vorto "maire". Pli grave estas, ke la reguleco de sufiksado, okazanta en Esperanto, estas multe pli oportuna por la aktiva uzado de lingvo, ol la parkerado de vortoj.

* * *

3.4.3. "Malgrau chio, "la internaciaj vortoj ne malpli invadas Esperanton. La naturalistoj vidas en tiu invado la pruvon pri la forto de la fluo trenante la interlingvistikon al la natureco" (Burney).

* * *

Fakte oni perceptas en Esperanto la tendencon adopti neologismojn el internacia deveno, kaj por difini novajhojn, kaj por precizigi malnovajhojn au nur anstatauigi mallonge tre longajn esprimojn, precipe en la poezia lingvo. Tio nur pruvas, ke Esperanto estas vivanta lingvo kaj kiel tia, ghi reagas kontentige al la postuloj de la vivo.

Unuavide oni povus riprochi al Esperanto la ekziston en ghi de duoblaj formoj: la unua esperantdevena, kaj la dua ekstera, neologisma. Ekz.: vizitpermeso, konservema, laborejo, observejo, popola, direktisto, administrejo, klarigi, kondukisto, movado, nokta, polusa, formado, flanke de audienco, konservativa, laboratorio, observatorio, populara, direktoro, administracio, ekspliki, konduktoro, movimento, nokturna, polara, formacio. Tamen la neologismoj pravigas sian ekziston, char ili havas alian sencon, ol la esperantdevenaj vortoj.

Certe ekzistas ankau neologismoj prezentantaj neniun apartan signifon: deklaracio, automomio, delegacio, nacionalismo, flanke de deklaro, autonomeco, delegitaro, naciismo ktp. Ilia kunekzisto flanke de la esperantdevenaj vortoj ne konsistigas problemon: la uzado montros la preferatan formon, kaj sekve la alia malaperos. Cetere ankau la naciaj lingvoj prezentas duoblajhojn, ekz. en la portugala: cobarde, cousa, aluguer, flanke de covarde, coisa, aluguel ktp.

Chu oni povas konkludi, ke la neologismoj aliigas la karakteron de Esperanto, kaj trenas la lingvon al "naturalismo"?

Ne, char Zamenhof inteligente antauvidis la alprenon de internaciaj vortoj, kaj kontrolis ilian eniron en la lingvon per la jam transskribita 15-a regulo de la esperanta gramatiko.

* * *

3.4.4. "La vortoj internaciaj au duoninternaciaj de Esperanto ofte farighas tute nerekoneblaj au, minimume, malfacile rekoneblaj, ekz. kafo, venko, koni, kuri" (Bodmer). S-ro Ronai siavice kritikas la nerekoneblon de agho kaj detru.

* * *

Memorante, ke la c kun velara valoro de la naciaj lingvoj reprezentighas en la Internacra per k; ke la esperantaj substantivoj finighas per -o, kaj la infinitivoj per -i, oni facile rekonas la vortojn kafo, venko, koni, krom la radiko detru. La aliaj du: kuri kaj agho estas tuj rekoneblaj de franclingvanoj.

* * *

3.4.5. "Nek Zamenhof nek liaj dischiploj iam faris inteligentan provon raciigi la vortan materialon. Escepte se la verko destinighas al gastronomo, hortikulturisto au birdogardisto, estas malfacile kompreni, kial 36-pagha angla-esperanta vortareto devas esti embarasita per artikoloj kiaj

artichoke: artishoko;
artichoke (Jerusalem): helianto;
nightshade (deadly): beladono;
nightshade (woody): dolchamaro.

En la sama verketo, "nursing of the sick" (Esperanto: flegi) distingighas de "nursing of children" (Esperanto: varti), kvankam taugus por la du aferoj nur unu esperanta vorto. La libreto "The Key to Esperanto" troigas ghis la grado citi la vortojn "kiso" (angle: "kiss") kaj shmaco (iangle: "noisy kiss"). chamo estas besto, sed la ledo per kiu mi purigas la fenestran vitrajhon nomighas shamo" (Bodmer).

* * *

La unua parto de la kritiko estas stranga. chu artishoko, helianto, beladono kaj dolchamaro, kies sciencaj nomoj estas respektive Cynara scolymus au Cynara cardunculus, Helianthus, Atropa belladonna kaj Solanum dulcamara, ne estas vegetajhaj individuoj kun siaj specialaj trajtoj? Ankau en la portugala lingvo chiu el ili ricevas apartan nomon: "alcachofra", "girassol", "beladona" kaj "dulcamara".

Flegi kaj varti estas aferoj malsimilaj inter si: oni "flegas" malsanulon, sed oni "vartas" estulon, kiu bezonas helpon pro sia juneco, nefortikeco. Ankau en la portugala oni distingas inter "enfermeira" kaj "baba" (au "ba").

Shmaco estas ne nur "brua kiso" sed ghenerala bruo de suchado; ekz.: dum la tuta mangho li nauze shmacis, por montri sian plezuron.

Chamo estas besto; sed shamo estas ne nur la "chama ledo, preparita por servi kiel frotpurigilo", sed ankau "la felo de iu ajn besto, preparita kiel surogato de shamo".

Kiel estas videble, oni povus riprochi al la vortareto ghian pritrakton de detaloj shajne neoportunaj, sed evidente pri tio ne respondas d-ro Zamenhof kaj liaj dischiploj. Aliflanke oni ne povas postuli, ke internacia lingvo prezentu la samajn vortajn solvojn kiel iu, kvankam tre disvastigita, nacia idiomo.

* * *

3.4.6. "La tro granda nombno da vortoj deveneblaj el la sama radiko pligrandigas la eblon de konfuzo" (Ronai).

* * *

La Intemacia Lingvo donas al siaj posedantoj la eblon cherpi el ghiaj grandegaj rimedoj; do poetoj kaj filozofoj, ekzemple, trankvile renkontas taugajn vortojn por siaj esprimnecesoj. Certe por la komuna konversacio au skribado ne estas necese uzi chiujn eblojn de la lingvo; tamen, se tio necesus, konfuzo okazus nur al komencantoj.

* * *

3.4.7. "Esperanto prezentas falsajn amikojn, kiel foresto, obligo, vetero, sesono, fosilo, sago, kiuj memiorigas la portugalajn vortojn "floresta", "obrigacao", "veterano", "sessao", "fossil", "sagu", sed signifas tute aliajn aferojn" (Burney, Bodmer).

* * *

"Falsaj amikoj" estas neeviteblaj en chiuj lingvoj: la anglaj verboj "to record" kaj "to realize" havas sencojn malsimilajn ol tiuj de la portugalaj "recordar" kaj "realizar"; la francaj vortoj "ville" kaj "appeler" ne estas la samo kiel la portugalaj "vila" kaj "apelar"; kaj la itala frazo "camminando per la strada comprai un poco dl burro" sonus al brazilano nekomprenanta la italan, ne jene: "piedirante lau la strato, mi achetis iom da butero", sed jene: "piedirante lau la autovojo, mi achetis iom da... azeno!"

* * *

3.4.8. "La konfuzantaj homonimoj, ekz.: volont-e kaj vol-ont-e, rabat-o kaj rab-at-o; Esperant-o kaj esper-ant-o, batat-o kaj bat-at-o, postul-o kaj post-ul-o, katar-o kaj kat-ar-o".

* * *

Homonimoj ekzistas en chiuj lingvoj, ekz. en la portugala: "amo" ("mastro" kaj "mi amas"); "manga" ("maniko" kaj "mango"); "sao" ("sana", "ili estas" kaj mallongigo de "santo", "sankta").

En Esperanto, same kiel en la naciaj lingvoj, la homonimoj ne estigas konfuzon, char ilia preciza senco estas donata per la kunteksto, ekz.: "volonte mi akceptas vian proponon" kaj "volonte la libron, vi avertu min"; "la rabato mortis pro koratako" kaj "mi de la verko n-ro 56 povas doni nur 30% da rabato"; "Esperanto estas la Internacia Lingvo" kaj "la vera esperanto konservas daure sian optimismon"; "la kataro miauas" kaj "li uzas kuracilon kontrau la intesta kataro" (chu eblus pensi pri intestaj katoj?); "la batato ne eltenos plu!" kaj "mi manghos bataton".

La homonimeco inter "postul-o" kaj "post-ul-o" jam malaperis, char oni anstatauigis la duan formon per "poste-ul-o".

Estus timinda la homonimeco se ghi malhelpus la pensesprimon kaj ne ekzistus en la naciaj lingvoj. Vidu ekz. en la portugala: golfo — golfinho; ser — servil; ar - armarinho; aba — abacatada; limo — limonada; borra — borracheira; gado — estorcegado; dor — dormente; mula — mulatinha; aguar — aguardente; como - comodista; cama — caminha; ancora — ancoradouro; mar — marear; idade — fertilidade; mento — truncamento, esbanjamento; dor — comprador, vendedor, auxiliador, totalizador, amortecedor ktp. Chi lasta vorto havas tri homonimojn: amortece-dor, amor-tecedor kaj amor-tece-dor...

* * *

3.4.9. G. de Reynold, citis la "komplikajn chirkaufrazojn" kaj la "infanecajn divenajhojn" de Esperanto.

"Li kritikis la esperantajn tradukojn de "ere": tempego (granda tempo) au jarcentaro ("kolekto de centoj da jaroj"), kiuj estas tamen tre klaraj. Li vidigis la tradukon de la vorto "haie". Esperanto ja diras branchobarilo, kaj dornobarilo, kiuj shajnas atesti troan serchon de precizeco..." (Burney).

* * *

La kritiko ne trafas, char la francajn vortojn "ere" kaj "haie" oni esperantigas jene: erao kaj hegho. La klaraj chirkaufrazoj branchobarilo, arbetobarilo kaj dornobarilo estas uzeblaj, kiam la precizeco ilin postulas.

Cetere chiuj lingvoj havas siajn chirkaufrazojn, ekz. en la portugala: "vira-lata" (hundacho), lauvorte: "ladskatoltuma hundo", "mal-dos-peitos" (tuberkulozo), lauvorte: "brustmalsano"; "agua-que-passarinho-nao-bebe" (unu el la popularaj nomoj de brando), lauvorte: "akvo, kiun birdo ne trinkas" ktp.

Fine, sufichas legi esperantan libron au revuon, por ke oni trovu, anstatau "komplikaj chirkaufrazoj" au "infanecaj divenajhoj", esprimojn ja klarajn kaj oportunajn, kiel: pendseruro, samideano, chiutageco, senharulo, malhelpi, gajigisto, hurai, ghisnuna, perlabori, porchiama ktp.

* * *

3.4.10. "La verboj esperanta oferi kaj portugala oferecer estigas malfacilajhojn al la brazilaj kaj portugalaj esperantistoj, pro la simileco de formoj kaj malsimileco de sencoj."

* * *

La malfacilajhoj estas nur shajnaj. Jen kelkaj portugalaj frazoj kun la verbo "oferecer" kaj iliaj tradukoj:

a. "Os pagaos ofereciam as vltimas aos deuses": la idolanoj oferis la viktimojn al la diajhoj.

b. "O autor ofereceu-me um exemplar de sua obra": la autoro dedichis al mi ekzempleron de sia verko.

c. "Of ereci-lhe um presente pelo seu aniversario": mi faris donacon al li pro lia naskigha datreveno.

ch. "Os amigos ofereceram-me um livro de presente": miaj amikoj donacis al mi libron.

d. "Oferecer uma cadeira, uma xicara de cafe: prezenti seghon, taseton da kafo.

e. "Oferecer seus servicos": proponi siajn servojn.

f. "Oferecer uma mercadoria": oferti, proponi varon.