38.
LINGVO
Lingvistiko kiel scienco pri
lingvoj studas chion kio rilatas la lingvojn. Tial
ghi konsistas el pluraj branchoj kiel ekz.
socilingvistiko, psikolingvistiko, dialektologio,
historia lingvistiko ktp. Chi tie eblas klarigi nur
la plej esencajn karakterizojn de lingvoj kiel sociaj
fenomenoj. Lingvo estas aparte interesa kiel
studobjekto char tra la lingva strukturo, la leghoj
de ghia organizo, ni povas iom eniri la psikan
strukturon de la homo. La lingvo estas kodo por
komunikado, sistemo de signoj. Unuopaj brikoj en tiu
lingva konstruajho, la vortelementoj per kiuj oni
konstruas vortojn (morfemoj), - ekz. en
"mal-bel-ul-in-o" inter la streketoj estas
morfemoj, do minimumaj formoj kiuj enhavas ankau la
signifon - estas tute arbitraj, hazarde elektitaj.
Kiam oni konstruas domon ekz. oni povas elekti tre
diversajn bazajn materialojn (brikojn el argilo, el
artefaritaj materialoj, betonblokojn, shtonojn, lignajn
bretojn ktp.). Sed la leghoj lau kiuj oni kunmetas
tiujn bazajn elementojn por konstrui la domon estas
universalaj, temas pri leghoj de statiko, mekaniko,
matematiko. Same tiel pri la lingvo. Ne gravas chu
por tablo oni diras "table",
"tisch" au "stol", sed gravas
kiaj estas la leghoj, do, la gramatiko lau kiu oni
apudmetas tiujn bazelementojn, morfemojn kaj vortojn
kune por formi frazojn kiuj plu formas tekstojn,
diskursojn, komunikadon. Kvankam unuavide shajnas ke
ankau la gramatiko diferencighas de lingvo al lingvo,
tamen temas nur pri tio ke el la granda komuna reto
en la homa cerbo chiu konkreta lingvo elektis nur
parton de la eblecoj kaj ne chiujn. Sed chio elektita
havas la saman fundamenton, la samajn profundajn
principojn. La cerbo estas egala che chiuj homoj kaj
kune kun la sensiloj ghi ebligas al ni unikan
manieron por koncepti bildojn pri la chirkauajho, pri
ni mem kaj chion tion pli bone ekkoni kaj kompreni.
Ni akceptas kaj komprenas chion lau la binarisma
logiko, ke chio konsistas el materia kaj nemateria
komponanto kaj ke chio okazas en la tempo. Tiel same
kondutas la lingvo. Chiu frazo enhavas formale au
neformale du bildelementojn kaj la eroj de la frazo
strukturighas en tempa sinsekvo.
Kiel la naturo mem, tiel ankau
la lingvajhoj konsistas el materia komponanto (sonoj,
literoj) kaj spirita (signifo). Signifoj ekestas
per nia kapablo en la psiko ligi al iu simbolo, iu
nekonkretajho konkretan bildon. Tiu psika povo
nomighas la asociigo. Ekz. la rugha kruco estas
simbolo de urgha medicina helpo, kaj sufichas ke ni
vidu ghin por scii ke tio estas ambulanca auto au
hospitalo ktp. Ni ligis en nia cerbo la simbolon kun
konkreta signifo "medicino, helpo al
malsanuloj", ni asociigis tiujn du bildojn. La
eksperimento de Pavlov montris tiun kapablon ankau
che bestoj. Kiam li multfoje kune kun la portado de
manghoj por hundo sonorigis per sia sonorilo, la
hundo alkutimighis al la fakto ke chiam kun la
manghoveno ghi audas tiuspecan sonoradon. Kaj ghi
kunligis tiujn du faktojn. Poste sufichis ke ghi audu
nur la sonorilon kaj ke ghi kuru al la kutima loko
kie ghi ricevadis la manghon. Kvankam la mangho
ankorau ne estis tie, ghi jam salivis, do, la simbola
sonorado elvokis che ghi la bildon pri mangho. Lau
tiu asociiga maniero infanoj lernas la lingvon.
Multfoje ili audas la saman vorton (sonkombinon) lige
kun la sama ago au objekto kaj akiras tiun asociigon.
Sekve; la simboloj al kiuj ni ligas signifojn povas
esti tute hazardaj, tute arbitraj. La simbolojn oni
tute arbitre elpensas kaj ili funkcias kiel simboloj
nur post kiam la homo lernas la signifon de simbolo.
Ech tiaj evidentajhoj kiel la suno, ne estas la samaj
che diversaj popoloj. Ni en Europo "vidas"
la sunon flava kaj shajnas ke ne necesas paroli pri
simbolo kiam ni desegnas la sunon kiel flava rondo.
Tamen, japanoj "vidas" la sunon rugha kaj
tiel desegnas ghin. Sekve la rugha rondo estas
simbolo por la suno che la japanoj kaj la flava por
Europanoj. Tial ekzistas multaj lingvoj. Lingvo estas
interkonsento inter pluraj homoj. Certa grupo
akceptis ke por ili "stol" estas tablo,
"pas" hundo ktp. Ili chiuj scias tion char
ili lernis tion kaj ili plu instruas siajn infanojn.
Alia grupo interkonsente uzas aliajn simbolojn
(vortojn) char ili tion lernis. Unu homo povas
elpensi sian propran lingvon (almenau krudan) kiun
neniu alia konas. Sed tiu lingvo ne funkcios kiel
komunikilo char neniu alia interkonsente kun li
lernis ghin, kaj neniu povos kompreni lin.
Sed ankau ene de unusama lingvo
chiu uzanto individue je pli au malpli granda nivelo
malsame aplikas la lernitajn lingvajn regulojn.
Diversaj homoj ne tute same elparolas la sonojn (ekz.
"R" estas komplika "likvida
konsonanto" kaj che ghi oni ofte rimarkas inter
la samnacianoj grandajn diferencojn). Pro la fakto ke
chiu homo lernas la propra(j)n lingvo(j)n ne same
intense, ne en samaj kondichoj kaj ne de samaj
instruistoj, estas klare ke chiu lernas iom alie.
Tial chiu el ni scias nur parton de sia gepatra
lingvo en kiu enestas komuna fundamento kiun chiuj
samlingvanoj posedas kaj kiu malgrau etaj diferencoj
estas che chiuj same komprenata (diversaj etaj
variajhoj de la sono "R" estas tamen de
chiuj akceptataj kiel fonemo "R" (fonemo
estas distingebla karaktero de signo) kaj neniun el
tiuj variajhoj aliaj komprenas kiel "L" au
"V" au iu ajn alia sono). Lau la sama
logiko ke chiuj el ni posedas nur parton de la
gepatra lingvo kun unu komuna kerno, tiel ankau chiu
lingvo kiel sistemo estas nur parto de ghenerala
sistemreto en la homa psiko kies ghenerala komuna
kerno trovighas en chiu nacia lingvo. Tial ni
distingas:
A) LINGVA SISTEMO (Principoj
kaj legharo en la strukturo de la cerbo au HEREDA
LINGVA POTENCIALO)
El ghi chiu homgrupo prenas
gheneralan komunan kernon kaj iujn partojn (simile
kiel gheneralaj principoj pri funkciado de benzina
automobilo) por krei
B) LINGVON DE IU
GRUPO (nacia lingvo, dialekto, triba lingvo)
(simile kiel automobilfabriko
produktas konkretajn automobilklasojn kamionojn,
personautomobilojn, autobusojn...)
Tiu konkretigo de la lingva
potencialo havas sennombron da eblaj variajhoj
enhavante la bazajn samajn principojn pri la
funkciado de la lingvo. Do, ekestas multaj diversaj
naciaj lingvoj, dialektoj, tribaj lingvoj. Kaj denove
el tiu grupa lingvo, diversaj subgrupoj prenas la
komunan kernon kaj aldonas iujn specialajhojn de sia
subgrupo. Tiel ekestas:
C) SUBGRUPAJ LINGVAJHOJ
au lingvoj de specialaj
subgrupoj kiel fakaj lingvajhoj, sociklasaj,
familiaj, generaciaj k.s. Char gejunuloj en sia agho
havas apartan slangon de sia nacia lingvo,
elektroinghenieroj parolas en sia fako havante
apartan fakslangon, unuopaj familioj havas iujn
apartajhojn en sia lingvajho. (Simile kiel fabriko de
personautomobiloj produktas konkretajn diversajn
automobilmarkojn.)
Kaj fine chiu individuo lernas
(posedas) iun komunan parton de la lingvo ghenerale,
de la nacia lingvo, de la subgrupaj lingvoj (char
chiu apartenas samtempe al pluraj subgrupoj) kaj ion
kio estas nur lia, kio distingas nur lin:
D) LINGVAJHO DE
INDIVIDUO
(Simile kiel de unu autotipo
oni produktas multajn egalajn ekzemplerojn, sed chiu
tamen en detaloj diferencighas de la aliaj.)
La individuaj lingvajhoj ne nur
diferencighas de individuo al individuo, sed ankau la
unusama individuo dum sia vivo konstante shanghas
tiun chi lingvajhon. En komenco de la vivo oni
parolas beban individuan lingvajhon kiu estas
individua konkretigo de parto de tio kion oni lernas
de la gepatroj depende de la momentaj potencialoj kaj
kapabloj de la cerbo kiu evoluas kaj muskoloj necesaj
por la lingvo - vochkordoj, lango, makzelo ktp. Char
tiu konkretigo en la komenco estas tiom diferenca de
la vera gepatra lingvo, ghin pasive lernas ankau la
gepatroj kaj nur ili komprenas tiun beban lingvon.
Poste la infano chiam pli richigas kaj plibonigas
sian lingvajhon. Pli poste depende de la socia
engaghiteco la homo lernos pli au malpli, lernos tiun
au alian fakan sublingvajhon, dialekton ktp. Kaj chio
tio influas la gheneralan komunan kernon de la grupa
lingvo (nacia) kaj poste inverse, la nova kerno
influas la individuajn kaj subgrupajn lingvajhojn,
tiel ke la tuta "vivo" de la lingvo
konstante dinamikas. Necesas kompreni ke chiu el tiuj
lingvajhoj estas parto de la kompleta dinamismo kaj
egale grava. Do, same grava kaj valora estas la kono
de dialekto, faklingvo, junulara slango, urba regiona
subvariajho, char chiuj ili difinas la apartenon de
homo al la koncema grupo au subgrupo.
La lingvajho de la bebo estas
kompleta lingvajho (ne iu stumpa invalidajho),
kompleta lingvajho bezonata de ghi. La dialektoj
estas kompletaj lingvajhoj -sufichaj por la koncernaj
subgrupoj. La junulara au regiona slango estas
kompleta lingvajho uzata kaj suficha por iliaj
bezonoj.
lam sufichis scii nur la triban
lingvon kun etaj variajhoj de la familia lingvajho
kaj individuaj diferencoj, char ekster la triboj oni
komunikadis kun neniu. Nuntempe chiam pli multaj homoj
havas personajn kontaktojn ne nur vaste tra sia lando
renkontante homojn kun diversaj dialektoj de la
propra nacia lingvo, sed ankau vaste tra la mondo.
Tiu situacio nepre necesigas novan lingvan nivelon,
raciigon de la nuna komunikado je internacia nivelo.
Lerni komplete nesimilan lingvajhon al la nacia
lingvo estas malfacilega kaj postulas multan laboron,
kaj lerni multajn por povi komuniki kun la tuta mondo
estas tute neeble. Oni bezonas lingvonivelon inter la
ghenerala lingva principaro (potencialo), che ni
nomita A) kaj la grupaj lingvoj (nivelo B). Ni nomu
ghin nivelo I).
Unuaj raciigoj (konsciaj
intervenoj de fakuloj) okazis en shtatoj kiuj bezonis
pli rapidan kaj efikan komunikadon interne de ili.
Tiel oni fiksis regulojn de la latina lingvo, greka,
poste franca, angla ktp. Tiel la nacia lingvo kiel
komuna kerno por chiuj en unu shtato farighis afero
de socia, shtata planado, deviga lernado en lernejoj
kaj deviga uzo en oficialaj shtataj institucioj. Tio
raciigis la komunikadon, sed ankau kvante
pligrandigis la artan kaj sciencan kreadon en lingvoj
kiujn chiam pli multaj komprenis kaj uzis. Tiuj
lingvoj pro tio ankau pli rapide richighadis.
Nuntempe tiu bezono pri raciigo rilatas la tutmondan
komunikadon. Provizore tiun bezonon oni solvas per
sufiche neracia solvo en kiu oni internacie uzas
kelkajn, t.n. grandajn naciajn lingvojn kaj oni
lernas chie en la mondo en lernejoj krom sia nacia
lingvo minimume unu au ech kelkajn aliajn naciajn
lingvojn necesajn por komuniki ekster sia lando. La
angla en tiu funkcio sendube estas la plej domina,
malgrau tio ke efektive ghi baldau estos nur la tria
nacia lingvo lau la nombro de denaskaj parolantoj en
la mondo (post la china, kiu almenau nun ne pretendas
je internacia rolo kaj la hispana, kiu ja havas
certagrade internacian funkcion). Evidentas ke tia
stato ne plu longe tolereblos, ke la tutglobaligo en
teknika monda evoluo, jam okazinta, nepre postulas
ankau la lingvan tutglobaligon. Necesas urgha
intershtata interkonsento pri internacia lingvo kiun
akceptos chiuj kiel l)-nivelan lingvajhon apud la
nacia, subgrupa kaj individua lingvonivelo. Estas
same sendube ke tiu lingvo farighos Esperanto -
la ununura kiu disponas pri chiuj rimedoj de
altevoluinta kaj kultura lingvo kun centjara
historio, sed bazita je lingvistika neutraleco kaj
gramatika elasteco (kio signifas ankau la
lernfacilecon). Tiuj ecoj ebligas al ghi facile
adaptighi al la cirkonstancoj de kiu ajn nacia
lingvo, absorbi ghiajn apartajhojn kaj facile esti
akceptata de parolantoj de kiu ajn lingvo. Akcepto de
tia solvo estas afero de interkonsento kaj konscia
volo de la homaro kaj la momento de ghia oficialigo
prezentos plian gravegan historian mejloshtonon, char
en tiu momento la homaro definitive integrighos al
unu pli-malpli harmonia organismo kiu ghis nun
kreskis tiel ke unuopaj partoj iom post iom alighadis
unu al la alia kaj fine chiuj kunighos por harmonie
kunfunkcii. Tiu momento signos la spiritan maturighon
de la homaro.