Nun ni parolos pri la "Unua
Libro", pri nia unua fundamento; char tre frue
Zamenhof aludis pri tiu libro nomante ghin tiel.
Eble minora problemo estas la fiksado
de la aperdato de tiu Unua Libro; sed tiu dato estas
ankau la dato de naskigho de nia lingvo kaj movado.
Pro tio necesas atenti ghin.
La Unua Libro aperis unue en eldono
"por Rusoj", en Julio 1887; tiu eldono
estis sekvata de tri aliaj eldonoj "por
Poloj", "por Francoj" kaj "por
Germanoj". Chiuj tri aperis en la cetero de la
jaro 1887. Poste eldonighis en la komenco de 1888
kvina versio, nome, la eldono "por Angloj";
ghi ne estis preparita de Zamenhof mem, sed de iu
konata per la inicialoj J. St.: oni supozas, ke temis
pri iu J. Steinhaus, char tiu nomo kushas en la unua
Adresaro de Zamenhof. Bedaurinde tiu traduko estis
plene kaj nerimedeble fusha: jam la titolo
"International tongue" tion montras. Chiu
scias, ke tongue estas la organo "die
Zunge", kiun ni havas en la busho: la lango, sed
ne la lingvo, "die Sprache". Tre rapide
homoj avertis Zamenhof kaj li tuj fordetruis la tutan
ceteran stokon de la fusha broshuro: hodiau restas
nur kelkaj ekzempleroj en muzeoj au che kolektantoj.
Sed pro tio ni devis atendi plian jaron por ricevi
taugan tradukon de iu Irlandano, Richard Geoghegan,
kies nomon oni prononcu proksimume kiel 'gjahhagan'
lau la Enciklopedio de Esperanto; sed lau principoj
aliloke (32) klarigitaj ni pli simple prononcos
'geogegan'. Tiu Irlandano estis esperantisto el la
plej unuaj jaroj, li ech ricevis la n-ron 264 en la
Adresaroj de Zamenhof; li ankau korespondis kun
Zamenhof supozeble en la fino de 1887 au en la
komenco de 1888 kaj vershajne ja li avertis Zamenhof
kaj proponis al li novan tradukon.(33)
Tiuj kvin eldonoj de la Unua Libro,
krom la titolo en la respektiva lingvo kaj la
precizigo en Esperanto ("por Rusoj, por Poloj,
por Francoj") surhavis tri aliajn interesajn
surskribojn: Sur la kovrilo oni legis la moton:
"Por ke lingvo estu tutmonda, ne sufichas nomi
ghin tia"; la tuta kovrilpagho plene reaperis
sur la unua pagho. Sed sur la dorso de tiu unua pagho
eblis legi jenan gravan atentigon: "Internacia
lingvo, simile al chiu nacia, estas proprajho socia,
kaj la autoro por chiam forcedas chiujn personajn
rajtojn je ghi". La moto evidente aludis pri
Volapuk, kies nomo ja signifas "mondlingvo"
(vol = mondo, puk = lingvo); do eblas supozi, ke la
atentigo aludas la autoron de Volapuk: Schleyer
konsideris sian lingvon kiel sian proprajhon kaj
neniu krom li estis libera enkonduki novajn vortojn.
La malan sintenon tuj havas Zamenhof! La tria
surskribo aperas sur la sama dua pagho, sed en la
Rusa lingvo: temas pri la permeso de la cenzuro: 21
-a de Majo 1887 por la Rusa kaj 21 -a de Oktobro por
la kvara, au Germana eldono; kaj nur 5-a de Januaro
1889 por la Angla de Geoghegan. Sed tio ankorau ne
donas la ghustan daton pro du motivoj: la malsameco
de kalendaro kaj la simpla fakto, ke nur post akiro
de cenzura permeso eblis komposti; kaj kiam la preso
estis finita, necesis akiri bileton por eliro, kiu
konstatis, ke la presajho estas konforma al la
cenzurita manuskripto.
La ghustan aperdaton de la Unua Libro
oni trovas en letero de Zamenhof al iu Holmes datita
de la 20-a de Julio 1909. En ghi Zamenhof informas,
ke la dato de la cenzuro de la unua libro pri
Esperanto en Rusa lingvo estis 2-a de Junio (21-a de
Majo lau la tiama malnova stilo). La dato de apero de
la unua libro estis chirkau la 21 -a de Julio (t.e.
proksimume en tiu sama tago, en kiu la pola eldono de
la lernolibro ricevis la cenzuran permeson)."
(34)
Zamenhof ne povis ne memori pri tiu
koincido inter la dato de apero de la Rusa eldono kaj
la dato de cenzura permeso por ia Pola; sufichis al
li aldoni 12 tagojn al la dato esprimita lau la
Juliana kalendaro, por ricevi ghin lau la
Gregoriana.(35)
Pli grava kaj pli interesa estas la
enhavo de tiu broshuro: temas ja pri broshuro de 40
au 48 paghoj lau la eldonoj. Ghi estas kvarparta.
Unue estas antauparolo kun tri sekcioj; poste venas
ses ekzemplaj tekstetoj en la nova lingvo. Finas la
libreton la gramatiko, la tiel nomata "Plena
Lemolibro de la Lingvo Internacia", kaj
komplementas ghin aparta grandformate kaj ambauflanke
presita folio, kiu sub la duobla titolo
"Internacionaljno-rysskij slovarj. - vort/ar/o
por Rus/o/j.", kaj simile por la aliaj eldonoj,
donas proksimume 920 radikojn, au pli ghuste
elementojn en la nova lingvo. Mi diras
"proksimume 920 elementojn", char la
ekzakta nombro varias de eldono al eldono, sed tio ne
havas grandan gravecon, precipe hodiau; cetere temas
pri kvar pliaj radikoj en iuj eldonoj; aliparte du
aliaj radikoj ne havis la saman formon kiel hodiau en
iuj eldonoj.
En la antauparolo la autoro resumas
ties tri sekciojn dirante, ke li studos la problemon
de facileco, la problemon de senpera uzeblo de la
lingvo kaj fine la problemon de la publika
indiferenteco. Lau li estis aliaj autoroj, sed ili
solvis nur unu el tiuj tri problemoj, kaj ech parte
au ne tauge...
Pri la facileco li indikas, ke li
volis unue simpligi la gramatikon, char en chiuj
lingvoj ghi senutile estas terure komplika: se oni
kreas ion novan, estas normale fari ghin logika kaj
simpla lau ebleco: oni ne kreos plurajn verboformojn
au deklinaciojn, kiam po unu sufichas. Lau li la
simpligo de la gramatiko estas io evidenta, io, kio
iras per si mem. Male, por la vortfarado li anoncas,
ke li kreis regulojn, kaj por klarigo li donas
ekzemplojn pri la prefikso mal-kaj pri la sufiksoj
-in-kaj -il-. Mi ne insistos pri tio; por konfirmitaj
esperantistoj tio estas afero tute banala. Kaj li
atentigas ankau pri tiu fakto, ke ekzistas
internaciaj vortoj almenau en chiuj lingvoj de
Europo. Multaj vortoj estas praktike identaj en la
diversaj lingvoj Angla, Franca, Germana, Rusa ... Por
sugesti tiun staton de la aferoj, Zamenhof donas
liston de proksimume 15 vortoj, proksimume la saman
en la diversaj eldonoj, kvankam ne identan; tiel ke
ni havas grupon de iom pli ol 20 vortoj, kiujn
sufichas skribi lau la reguloj de nia lingvo, por
efektive ricevi vortojn hodiau troveblajn en niaj
vortaroj: 10 aperis jam en la Universala Vortaro;
preskau chiuj aliaj en la 1 -a au 2-a Oficiala
Aldono. Sed du ne aperis: ili estas desinfekti, kiu
trovighas en chiuj bonaj vortaroj kaj platino, kiu
bedaurinde trovighas en la Universala Vortaro sub la
shanghita formo plateno, vershajne pro preseraro au
alia eraro. Tion mi havis la okazon nomi "la
unika konflikto inter niaj du fundamentoj", char
efektive chio alia, kio trovighas en la Unua Libro
retrovighas ankau aliloke en la Fundamento au en la
aliaj verkoj de Zamenhof. Suferis nur tiu internacia
vorto *platin. Cetere, kiam Zamenhof preparis la
Fundamentan Krestomation (1903) li tradukis al
Esperanto parton de la tektso de la Unua Libro kaj
tiam, obeante al siaj propraj instrukcioj, kaj
konsiderante la naciajn formojn: R. platina, Pl.
platyna, F. platine, G. Platin, A. platinum... li ne
povis ne redoni tiun terminon aliel, ol sub la formo
platino. En la unuaj eldonoj de la Fundamenta
Krestomatio oni efektive legas platino (p. 247); sed
por la 5-a eldono (1908) li korektas diversajn
erarojn; okaze de tio kaj premita de la neceso doni
ekzemplon, li oferis sur la altaro de la unueco kaj
disciplino la senkulpan viperon, kiun li shanghis al
vipuro enkondukita per preseraro en la dua eldono de
la Universala Vortaro. Sed same senkulpa restis
platino, kiu ech transrestis virga kaj netushita ghis
en la 17-a eldono de 1954 (p. 233).(36)
Tiu afero de internaciaj radikoj
estas grava por Zamenhof: li konsideras ghin gravega
punkto por la nova lingvo; memoru pri la letero, kiun
li sendis al Schleyer kaj kiu temis interalie ghuste
pri tio. La nova lingvo tuj adoptos vorton, kiu
trovighas en la diversaj lingvoj kaj sekve estas jam
konata de chiuj adeptoj; la nova lingvo alprenos
tiajn vortojn senshanghe, senkomente kaj tute glate.
Dume vi scias, ke en Volapuk (37) oni male shanghis
ech vortojn plene konatajn de chiuj: oni shanghis ech
proprajn nomojn. La konceptoj estis do radikale
kontrauaj.
Poste, li alvenas al la punkto de la
senpera uzeblo de la lingvo. Ekzistas ja neniu
parolanto en tiu lingvo; kiun utilon trovi por ghi?
Ne eblas paroli, ankau ne eblas korespondi per ghi!
Tamen ghi utilu ech en tiuj kondichoj.
Li do klarigas sian penson kaj
laboron jene: "Mi aranghis plenan dismembrigon
de la ideoj en memstarajn vortojn, tiel ke la tuta
lingvo, anstatau vortoj en diversaj gramatikaj
formoj, konsistas sole nur el senshanghaj
vortoj".(38) Tio efektive estas la granda
iniciato de Zamenhof, lau mi.
Sed oni devas noti kaj kompreni lian
terminologion. Por li chiu radiko de vorto (ekzemple:
baston/) estas mem 'vorto'; kaj ech chiu ajn
'elemento' tiel same estas 'vorto': ekz-e -j au -i
estas du 'vortoj'. Aparte troveblaj en la vortaroj -
kaj tio neniel eblas en la vortaroj de naciaj
lingvoj! - ili tie resumas la gramatikajn konceptojn
respektive de 'pluralo' kaj de 'infinitivo'. Chiuj
finajhoj necesaj en gramatiko, alidire chiuj
'morfemoj' en la terminologio de hodiauaj lingvistoj
- terminologio, nun malnovighinta, sed kiu vershajne
ne ekzistis en la Zamenhofa tempo - estis por
Zamenhof nur apartaj 'vortoj', "eventuale
uzeblaj komence, meze au fine de kunmetajhoj",
kiel li precizigas aliloke. Dank'al ili la tuta
gramatiko resumighis al kelkaj pliaj artikoloj en la
vortaroj. Dank'al ili eblis per la kroma uzo de
'streketoj' (/), dechifiri kian ajn tekston skribitan
en Esperanto; almenau se la dechifrantoj havis
sufichan paciencon kaj sufichan gramatikan kulturon!
Sed tio kuntrenis almenau plurajn konsekvencojn.
Unue la koncepto teoria kaj praktika
de streketo, kiu devis utili kaj por la dechifrantoj
kaj por la lemantoj; sed ghi fakte utilis nur en la
komencaj jaroj: hodiau ghi estas nur vortara signo.
La ekzemplon de Zamenhof vi certe legis:
"Mi ne sci/as, kie mi las/is
mi/a/n baston/o/n. Chu vi ghi/n ne vid/is?"
Vi skribu tian au similan tekston kun
uzo de streketoj (/), kiujn vi ne konfuzu kun
apostrofoj ('): tia arangho montras al persono, kiu
tute ne konas la lingvon, kiel la vortoj estas
konstruitaj; tiu persono serchu la diversajn
elementojn unu post la alia en sialingva vortareto.
Li do trovos, ke baston, signifas la Germanan Stock,
kaj ke -o indikas substantivon. Do baston/o Stock en
substantiva signifo kaj funkcio estas konfirmita. Sed
se la sama persono havus la saman tekston en la
Germana, komentas Zamenhof, tiu metodo estus tute
neebla; char Stock signifas ne nur bastono, sed ankau
etagho. Same en la komenco de la frazo: "Ich
weiss nicht, wo ich meinen Stock gelassen habe; haben
Sie ihn nicht gesehen?" weiss signifas blanka
lau la vortaro, dum la signifo scias ne estas
trovebla! Plie, la vortoj ihn kaj gesehen tute ne
estas troveblaj! Kaj gelassen signifas kvieta! Kaj se
la ekzemplo estus en la Franca, la rezulto estus
simila. Kompreneble eblas supozi, ke Zamenhof zorge
elektis la ekzemplon, por ke ghi estu demonstra. Sed
tio estas alia afero kaj apartenas al lia psikologia
flanko, al lia ruzo, pri kiuj mi aludis.
Due, tio kuntrenis la neceson, ke ne
okazu konflikto inter du elementoj. Pro tio Zamenhof
penis serchi formon kia -uj-, diferencan de io kaj
ech de -i. Hodiau, oni tamen reenkondukis la formon
-io apud io kaj -i; sen ke tio havu praktikan ghenan
konsekvencon: fakte la Fundamento mem reenkondukis
tiun formon! Zamenhof en la komencaj jaroj absolute
eliminis la samformecon de malsamaj elementoj: kun la
envivigho de la lingvo, li komprenis, ke tia klopodo
ne plu havas la saman nepran utilon.
Trie, tio kuntrenis apartan trajton,
kiun Zamenhof donis al la skribo kaj lastanalize al
la alfabeto. Pro tio la litero i kaj la litero j. Pro
tio Zamenhof ne povis skribi la diftongojn aj, oj, uj
alimaniere, nome kiel en la tre multaj lingvoj, kiuj
skribas ilin per ordinara i (ai, oi, ui); tio plachus
al diversaj lingvistoj, kiuj nomas tiujn kombinojn
'diftongoj', sed kiuj rifuzas tiun saman nomon al la
kombinoj ja, je, jo, ju, lau ili tute malsamaj. Char
se Zamenhof imitus tiujn lingvojn, li trovighus kun
la neceso enmeti en la vortarojn du tute malsamajn
finajhojn -i, forme identajn; tio plie devigus
klarigi, ke unu el ili trovighas senpere post radiko
(parol/i) kaj estas prononcata kiel ordinara vokalo,
dum la dua povas aperi nur post -o, -a kaj ...u
(parol/o/i, klar/a/i; unu/i, iu/i) kaj estas
prononcata kiel dua elemento de diftongo.
Hodiau tiuj konsideroj ne plu havas
la praktikan valoron, kiun Zamenhof atribuis al ili,
char oni ne plu aliras la lingvon kiel dechifrendan
kodon. Ghi tamen plu havas teorian valoron, sed chefe
estas konsistiga trajto de la Esperanto-ortografio.
Oni cetere parolas nur pri 'skribo', char la
ortografio defluas de la alfabeto mem.
Aliparte Zamenhof en la sama loko plu
klarigas sian laboron super tiuj 'senshanghaj
vortoj', kiuj povas ech esti gramatikaj finajhoj. Li
diras: "Sed char simila konstruo de lingvo estas
tute fremda por la Europaj popoloj kaj alkutimighi al
ghi estus por ili afero malfacila, tial mi tute
alkonformigis tiun chi dismembrighon de la lingvo al
la spirito de la lingvoj Europaj, tiel ke se iu
lernas mian lingvon lau lernolibro, ne traleginte
antaue la antau-parolon ..., li ech ne supozos, ke la
konstruo de tiu chi lingvo per io dife-rencas de la
konstruo de lia patra lingvo".(39) Efektive
Europano konsideras nur, ke la vortoj estas simile
derivitaj al tiuj de lia lingvo; tamen pli regule,
kaj kun aliaj afiksoj. Sed en lia lingvo la afiksoj
ne estas uzeblaj solaj, kiel ordinaraj vortoj...
Do tiel, dank'al tiu dismembrigo,
Esperanto povis esti tuj uzata. La foliaj vortaretoj,
la samaj kiel tiuj de la Unua Libro multighis.
Longajn jarojn pli poste Chefech (t.e. Herbert F.
Hoveler) perfektigis la procedon per eldono de la
t.n. shlosiloj. Sed hodiau la chefa intereso de tiu
strukturo estas la facilo de derivado kaj kunmetado;
ankau la facilo kompreni la derivajhojn kaj la
kunmetojn.
En la sama parto Zamenhof parolas
ankau pri alia klopodo lia. Necesis ankau ghuste
elekti la vortojn: tio estas klopodo simila sed ne
sama al tiu pri la internaciaj vortoj. Internaciaj
vortoj tre ofte estas propraj nomoj kaj ankau
apelativoj (kolektivaj propraj nomoj): lingvo ne
konsistas nur el internaciaj vortoj, kiel teatro,
telefono, lokomotivo ... Sen vortoj de alia kategorio
la vorttrezoro estus tre manka char, por multaj
nocioj, plene mankas la internaciaj vortoj. Do
necesis krei ian bazan vortaron, kaj pro ghi Zamenhof
penis ghuste elekti la vortojn. Se li ekzemple
elektus por bastono la Germanan vorton sub la formo
stoko au shtoko, estas dubinde chu li ricevus saman
komprenon; ne havante vortaron oni prefere komprenus
stok/ kiel komercan vorton, ghuste kiel stoko en la
nuna Esperanto. Tio estus miselekto.
Poste, li studas la problemon de la
indiferenteco de la publiko. La publiko, lau lia
komento, havas nenion kontrau tio, ke ekzistus
internacia lingvo, sed ili ne volas esti la unuaj
lernantoj. lli ne volas sin gheni por lingvo, kiu ne
ekzistas: la publiko estas indiferenta por idealismaj
celadoj. La publiko aplaudas per du manoj al la nova
ideo. Sed informu ghin pri viaj klopodoj kaj
sukcesoj. Ghi lernos nur kiam la lingvo estos
parolata en la tuta mondo.
Do Zamenhof, tre konscia pri la
situacio, provis trovi diversajn rimedojn por venki
tiun indiferentecon. Fakte, li faris tion dum sia
tuta vivo per diversaj manieroj, per diversaj
procedoj. Sed jam en la Unua Libro li proponas tutan
liston da rimedoj: unu el ili, kaj eble la chefa en
tiu broshuro, estas la procedo de la 'blanketoj'! Li
donas en la fino de la broshuro plurajn paghojn da
blanketoj, da jam pretaj kartetoj, kiujn sufichas
kompletigi per nomo, adreso kaj subskribo; ili
entenas deklaron, lau kiu la subskribinto deklaras
sin preta ellerni la lingvon, se dek milionoj donos
la saman promeson. Sed char li volas sukcesigi la
lingvon kaj char li estas psikologie ruza, li aldonas
du aferojn. Unue, se vi ne konsentas kun tiu deklaro,
tamen resendu la blanketon, sed surskribinte:
"rifuzita"; se, male, vi estas tute
konvinkita kaj tuj pretas lerni, do forstreku la
lastajn liniojn kaj aldonu: ,"senkondiche":
vi senkondiche lernos la lingvon, t.e. tuj kaj
senatende al la esperataj milionoj. Kaj fakte multaj
subskribis "senkondiche" kaj konsistigis la
unuan kohorton da pioniroj. Aliaj ne prizorgis
opiniante, ke Zamenhof jam scias, ke ili lernis. lli
ne komprenis la bezonon de kolektiva premo de la
kolektitaj subskriboj. Zamenhof plurfoje incitighos
kontrau tiaj homoj; sed nehelpeble.
Krom tio li invitas al 'kreado' de la
lingvo. Zamenhof ne 'kreis' la lingvon; li insistas
pri tio dirante, ke li estas nur 'iniciatoro'.(40) Li
do invitas la unuajn adeptojn lin helpi en la kreado
de la nova lingvo. Kiu ajn, chiu en sia loko kaj lau
siaj kapabloj povas lin helpi: li estas nur unu, ne
havas multan laborkapablon, nek multan tempon, nek
kapitalon; chiu helpu per sia mono, au per sia tempo,
au per sia talento. Oni verku en la nova lingvo au
pri ghi; libroj kaj lemolibroj eldonighu; nur tiel la
lingvo iom post iom kreighos. Vershajne multaj restis
kaj kunhelpis, char ili sentis sin bezonataj; ili
sentis, ke la afero apartenas ankau al ili. Kaj la
lingvo kreighis lau la plano de Zamenhof.
En la fino de la broshuro Zamenhof
parolas ankau pri eventuala shangho de la lingvo. Li
diras proksimume jenon: mi estas nur homo, kaj do mi
povis erari, "tial antau ol eldoni plenajn
vortarojn kaj komenci eldonon de gazetoj, libroj
ktp., mi prezentas mian verkon por unu jaro al
prijugho de la publiko, kaj min turnas al la tuta
klera mondo kun peto diri al mi sian opinion pri la
proponita de mi lingvo. Chiu informu min skribe pri
tio, kion li konsideras necesa shanghi, plibonigi,
aldoni, ktp. El la alsenditaj al mi rimarkoj mi danke
uzos chiujn tiujn, kiuj montrighos vere kaj sendube
utilaj, ne detruante la fundamentajn ecojn de la
lingvo, t.e. la facilecon de ghia ellerno kaj ghian
nepran taugecon por intemaciaj rilatoj sendepende de
la nombro de adeptoj".(41)
"Post tiuj eblaj shanghoj, li
daurigas, kiuj en tia okazo estos publikigitaj en
speciala broshuro, por la lingvo estos fiksita
definitiva, konstanta formo." Kaj li konkludas:
"Se tiuj korektoj aperus ne sufichaj al iu, tiu
ne devas forgesi, ke la lingvo ankau en la estonteco
ne estos fermita por chiuspecaj plibonigoj, nur kun
tiu diferenco, ke tiam la rajto shanghi ne plu
apartenos al mi, sed al autoritata komune akceptita
akademio de tiu chi lingvo".(41)
Do, jen la enhavo de la antauparolo
de la Unua Libro, en siaj tri sekcioj, kiuj koncernis
la facilecon de la lingvo, ghian senperan uzeblon kaj
la manieron venki la indiferentecon de la publiko.
Poste, au pli ghuste interne de tiu
antauparolo, aperas ses tekstoj en Esperanto, au pli
ghuste en la nova lingvo, kiun Zamenhof, Doktoro
Esperanto, tiam nacilingve nomis "Lingvo
internacia", lau la komuna traduko por la
esprimoj trovighantaj en la titolo de chiuj eldonoj
de la Unua Libro; esprimo trovebla ankau en la
tekstoj mem, kaj poste uzata de Zamenhof kaj de aliaj
en la nova lingvo.
Tiuj ses tekstoj estis unue du
tekstoj religiaj; nome, la ,,Patr/o ni/a" kaj
poste la unuaj versoj de la Biblio, de la Genezo:
"Je la komenc/o Di/o kre/is ..." La tria
teksto estis ,,Leter/o": ,,Kar/a amik/o! Mi
prezen-t/as al mi, kia/n vizagh/o/n vi far/os post la
ricev/o de mi/a leter/o. Vi rigard/os la
sub/skrib/o/n kaj ek/kri/os: "chu li perd/is la
sagh/o/n?!..." Per tiu letero li efektive
invitis supozitan amikon eklerni la novan lingvon.
Post tiuj tri prozaj tekstoj aperas
tri poezioj. Zamenhof estis konvinkita, ke la nova
lingvo utilos ankau por poezio. Li tion opiniis ech
pli frue: efektive ni retrovis praformojn de
Esperanto, la tiel nomatan Pra-Esperanton, au pli
ghuste Pra-Esperantojn, kaj inter tiuj pratekstoj
estas pluraj poezioj. Nu! en la Unua Libro aperas du
originalajhoj: "Mia penso" kaj "Ho!
mia kor'". lli meritus komentadon, sed tio estus
ekster nia nuna celado. Mi limigos min perjenaj
indikoj: 1°) En Pra-Esperanto unu el la poezioj
nomighas "Ma pinto" kaj tio signifas: mia
penso; ghi estis reverkita en la nova dialekto; 2°)
En la konata letero al Borovko Zamenhof komente
aludas tiun saman poemon.(42)
La sesa teksto estas traduko de poemo
kaj titolas: "EI Heine'" Ghi komencighas
jene: "En songh/o princ/in/o/n mi vid/is
..."
Alia grava parto de la Unua Libro
estas la Gramatiko, char la tekstoj nacilingvaj
(Rusa, Pola, Franca, Germana, Angla) de la 5 unuaj
eldonoj reaperos praktike senshanghaj en la
Fundamento. En chiuj kvin eldonoj ghi nomighas
(nacilingve) "Plena Lernolibro de la Lingvo
internacia". Ghi aperas en tri partoj: la parto
A estas la alfabeto, la parto B, "Partoj de
parolo" entenas 8 regulojn: la 8 unuaj reguloj
de la Fundamenta Gramatiko, fine la parto C,
"Gheneralaj Reguloj" donas pliajn regulojn
nu-meritajn de 1 ghis 8: ili respondas al la 8 lastaj
reguloj de la Fundamento (9 ghis 16). Esence ili
estas la samaj reguloj.
La Fundamento diferencos nur per
kelkaj detaloj. Ekzemple che la alfabeto aperos plia
alineo, en kiu oni komplezos al vi: se vi ne kapablas
trovi presejon kun la chapelo kaj la krono, vi do uzu
diakritan H por anstatauigi la diakritan chapelon kaj
la kronon neglektu. En la sama loko aperos rimarko,
ke la streketoj utilas nur por komencantoj; en la
estonteco oni ne plu uzos la streketon (/). Fakte
hodiau oni trovas ilin nur en la vortaroj, kie ili
tre konvene servas kaj utilas por montri la kunmeton
de la diversaj elementoj.
Poste restas la vortareto sur granda
folio, proksimume sesobla de la broshuro, kiu estas
algluita antau la kovrilo. Kun chirkau 920 radikoj
kaj elementoj ghi donas nur la bazan vortaron de la
lingvo, se oni jam scias derivi kaj kunmeti. Oni ne
scias ekzakte kiel Zamenhof starigis tiun liston: li
vershajne uzis sian intuicion. Sed oni certe scias,
ke li decidis forjheti el tiu vortareto chion troan.
Kiam li parolas pri plena vortarego, eble farota de
la Lingva Komitato, do kelkajn jarojn pli poste, li
asertas, ke eble ghi enkatenigus la lingvon,
malpermesus al ghi libere kaj sane disvolvighi, ghi
perforte altrudus al la lingvo formojn shajne bonajn,
sed en la posta praktiko malbonajn. Kaj li konkludas:
"Tia konsidero estis interalie ankau la kauzo,
pro kiu mi, publikigonte mian unuan libron pri
Esperanto, decidis forjheti la tro grandan vortaron
kaj tro abundan afiksaron, kiujn mi estis pretiginta
teorie, kaj mi decidis publikigi vortareton nur tre
malgrandan kaj nur plej necesan por la ordinara vivo,
lasante chion alian al libera, iom-post-ioma
ellaborighado".(43)
Cetere tiu ellaborighado ne finighis:
estas ech homoj, kiuj enkondukas novajn radikojn, kaj
ech novajn prepoziciojn kaj novajn konjunkciojn. Chu
prave, chu malprave: ne estas loko proponi jughon chi
tie. Sed la ellaborigho, same kiel en chiuj lingvoj,
neniam finighos: lingvo estas konstanta kaj senfina
kreado. Kompreneble Zamenhof formetis de tiu
vortareto ankau chiujn internaciajn vortojn. Se
ekzemple "filozofio" enestis en iu
pramanuskripto de tiu vortareto, li tuj forstrekis
ghin, char neniu povus uzi alian vortformon, krom
eble "filosofio". Sed ankau tiu sinteno de
Zamenhof nerekte helpis al la envivigho de la lingvo.
La adeptoj, au la plej bonaj inter ili, ne trovante
la necesajn vortojn jam pretaj, devis ilin krei, t.e.
ilin transpreni el la aliaj lingvoj per nura asimilo
ortografia kaj finajha al la nova. Sed tion farante
ili komencis senti la novan lingvon sia: ili ekamis
ghin kaj plu kultivis ghin!
Sed tiu lia konduto signifas.ke do
Zamenhof havis pretan vortaron hejme, kiun li neniam
publikigis kiel tian. Li uzis ghin nur okaze de
bezono. Kaj efektive mi povis trovi, ke iam li
pretigis tradukon de la tuta vorta-ro de iu nomata
Schmidt.(44) Mi estis bonshanca, ke iu Pariza
serchanto, S-ro Jossinet, povis eltrovi, ke tre
vershajne li estis Jozef Albert Ernst Schmidt el
Lejpcigo, lingvisto, kiu verkis iun Germano-Rusan
gramatikon kaj diversajn leksikonojn kaj precipe iun
plurlingvan vortaron, kiu certe utilis al Zamenhof ne
nur por esti bazo de traduko, sed ankau por krei la
vortojn mem de Esperanto.
Kvankam mi havas pri tio ankau alian
teorion komplementan kaj ne ekskludantan. Mi efektive
havas bonajn motivojn supozi, ke Zamenhof konatighis
kun la vortarego de Mistral,(45) kies unua volumo
aperis en 1882 kaj la dua - en 1886. Kompilita de la
granda Okcitana verkisto Nobel-premiito, dum triono
de lia vivo, tiu vortaro, ne ordinara lau pli ol unu
aspekto, estis laudata de la specialistoj kaj estis
rapide disvendita ankau tra Europo. Unu el ties
apartajhoj estas, ke por chiu vorto aperas komparo
kun diversaj lingvoj Latinidaj, la Romania kaj la
Latina, sed ankau eventuale kun aliaj: Germana,
Angla, kelkfoje Hebrea.... La Okcitana certe estis
fonto de Esperanto tra tiu vortarego kaj eble ech
fonto de finajhoj, kiaj -o, -i, -au...
Nun por fini ni demandu nin, kian
influon havis tiu Unua Libro, preter la fakto, ke en
la plej unuaj jaroj ghi estis la sola lernolibro
diskoniganta la lingvon. Ja aperis la kvin eldonoj en
lingvoj Rusa, Pola, Franca, Germana kaj Angla, kiuj
estis farighontaj la lingvoj de la Fundamento. Poste
sekvis eldonoj en aliaj lingvoj; en la "Nomaro
de I'verkoj, kiuj eliris ghis Junio 1891" jam
estas notita la apero en lingvoj: Hebrea,
Hebrea-Germana (= Jidisha), Sveda, Latva, Dana,
Bulgara, Itala, Hispana, Bohema (= Chehha), Litova (=
Lituana). Poste aperis aliaj...
Sed malpli konata estas la fakto, ke
la Gramatiko entenata en la Unua Libro reaperis en
aliaj broshuroj 'por Rusoj', kiuj poste estis mem
tradukitaj al diversaj lingvoj. Tiel aperis la tri
Rusaj broshuroj N° 41, 56 kaj 77.(46) Mi havis en
manoj nur la tradukajn eldonojn, ne la Rusajn; la
ceterajn mi mencias el la Bibliografio de Stojan.
Cetere mi resendas al la bibliografio kiun mi donis
en la 9-a eldono de la Fundamento.
Tiuj chi pliaj broshuroj kontribuis
al la unueca disvastigo de la Gramatiko, kiu sekve
povis farighi parto de la Fundamento en kvin lingvoj.
La teksto estis apenau modifita en la diversaj
eldonoj: tio ebligis al mi establi Komparan Tekston
por la Naua Eldono. El chi tiu Kompara Teksto, mi
poste publikigis simpligitan Sintezan Tekston en la
Jaro.(47)
Bibliografio de la Unua Libro
Dr. Esperanto.
Mezdunarodnyj jazyk. Predislovie ipolnyj uchebnik.
por Rusoj. Varshava: Kel'ter 1887. 40 p: (Repr.
Helsinki: Setala 1948.)
Dr. Esperanto. Jezyk Miedzynarodowy. Przedmowa i
podrecznik kompletny. por Poloj. Warszawa: Kelter
1887 40 p. (Repr. Warszawa: Polski Zwiezek
Esperantystow 1984.)
Dr. Esperanto. Langue internationale. Preface et
manuel complet por Francoj. Varsovie 1887: (Kelter).
48 p.
Dr. Esperanto. Internationale Sprache. Vorrede und
vollstandiges Lehrbuch. por Germanoj. Warschau 1887:
(Kelter). 48 p. (Repr. Saarbrucken: lltis 1968.)
Dr. Esperanto. International Tongue. Preface and
complete method edited for Englishmen by J. St. por
Angloj. Warsaw 1888: Kelter. 39 p.
Dr. Esperanto's International Language. Introduction
& Complete Grammar. por Angloj. English ed. by
R.H. Geoghegan. Warsaw: Samenhof 1889. 40 p.