Kiam okazis la unua geedzigho inter esperantistoj? Kaj kiam okazis la unua internacia E-geedzigho? La respondon vi trovos en la chi-suba artikolo, kies autoro jam dum multaj jaroj esploras la vivojn de E-pioniroj, kaj chiam malkovras ion novan. Foje - ech misteran! - Red.
Tri brilaj paroj
Jefim ZAJDMAN, Ukrainio (Jalto)
La jaro 1892 jaro estis
mejloshtona en la rusia Esperanto-movado: en Sankt-Peterburgo
aperis la unua oficiala E-societo Espero, en Odeso - la unua
ghia filio, kaj en Jalto* d-ro Ilja OSTROVSKIJ, eksciinte pri
la societo Espero, komencis lerni Esperanton kun sia 10-
jaragha filino Nadja. Kaj baldau li farighis la plej sukcesa
varbanto por la Movado. 
Tiutempe en Svedio aktivis studento
Valdemar LANGLET [lanle], kies nomo ofte aperis sur paghoj de
la unua E-gazeto La Esperantisto. En 1891 li fondis en sia
urbo, Uppsala, la duan E-klubon en la mondo. Rusiaj
esperantistoj tiam "kuirighis en la propra suko",
ne havante parolan praktikon kun eksterlandanoj. Kaj jen -
d-ro OSTROVSKIJ decidas gastigi la svedan junulon kaj invitas
lin al Jalto. Kiu povis scii tiam, ke la renkontigho estas
komenco de la fadeno, kiu etendighos tra jarcento kaj
kunligos niajn heroojn?..
Valdemar decidis veturi kun
sia amiko, studento ETZEL, kiu lernis Esperanton survoje. Ili
vizitis Odeson kaj konatighis tie kun familio de famaj
E-pioniroj: Nikolao BOROVKO kaj Antonina CHAJKOVSKAJA, kiuj
post dekoj da jaroj farighos bopatro kaj bopatrino de
Valdemar. Antonina akompanis la junulojn al Jalto kaj estis
ilia chicherono tra krimea montaro. 
Tri
semajnojn Valdemar kun plezuro konversaciis kun d-ro Ilja
OSTROVSKIJ kaj baldau ili ambau jam flue parolis. Tuj poste
Valdemar entreprenis vojaghon tra Rusio chevalrajde - li
estis, fakte, la unua E-vojaghanto (KONTAKTO 195, 2003:3).
Reveninte Svedion, li fondis la duan E-gazeton en la mondo -
Lingvo Internacia; tiam li estis nur 23-jaragha. Post tiu
renkontigho chiuj kvar (Nikolao, Antonina, Ilja kaj Valdemar)
farighis fidelaj amikoj por la tuta vivo: intense
interkorespondis, kune batalis kontrau provoj reformi
Esperanton kaj ech helpis unu al la alia, kiel parencoj.
La unua internacia Esperanto-paro
En 1899 okazis la unua
internacia E-geedzigho - inter Valdemar LANGLET kaj finna
esperantistino Signe BLOMBERG (1876-1921). Li tiam jam finis
la studadon en la universitato kaj estis jhurnalisto. 
La
mielmonato estis vojagho al Samarkando (Uzbekio, tiam en
Rusia Imperio) tra Rusio. Char la vojaghon subtenis regho
Oskaro la Dua, Valdemar kun la edzino kaj frato Aleks ricevis
rekomendojn de la sveda Ministerio pri Eksterlandaj Aferoj al
rusiaj superaj instancoj, kaj kiam ili venis en
Sankt-Peterburgon, oni disponigis al ili apartan vagonon
(tien kaj reen) kun konduktoro. 
Reveninte
Svedion, Valdemar organizis luksan ekspozicion pri
Samarkando. En 1905-1906 Valdemar daurigis la studadon en
germana universitato kaj baldau farighis sekretario de la
Sveda Turista Asocio kaj samtempe sekretario en sekreta
gazetarservo de Ministerio pri Eksterlandaj Aferoj.
Signe naskis du filojn - Emil kaj Lars; en Stokholmo nun loghas 58-jaragha jhurnalistino Monika LANGLET, filino de Lars. En 2003 shi gastis che la la autoro de chi tiu artikolo en Jalto kaj partoprenis E-aranghon Aroma Jalto. Tre simbole: la E-aranghon en Jalto partoprenis nepino de la unua internacia E-paro, kies avo ekzercis paroli Esperanton en la sama urbo antau pli ol cent jaroj - en fora 1895!
Gejustuloj de la mondo
En 1896 Antonina CHAJKOVSKAJA
gravedighis kaj diris: se naskighos knabo, ni nomu lin
Valdemar. Sed naskighis filino, Nina. Kiam Valdemar edzighis,
Nina estis nur trijaragha. Shi ekvidis lin unuafoje en 1923
en Moskvo, kiun Valdemar vizitis kiel jhurnalisto. Ekvidis…
kaj tuj ekamis tiun chi junaspektan imponan 51- jaraghan
viron, pli aghan ol shi je 25 jaroj. Fakte, shi jam delonge
estis enamighinta al li, char lia nomo konstante sonis en la
domo, kaj super shia lito ekde lulil-tempo pendis foto de
1895 jaro, en kiu Valdemar sidas apud shia patrino. Kiam shi
diris pri la foto al Valdemar, li tuj elposhigis la kopion,
kiun li chiam kunportis. La patro de Nina, Nikolao BOROVKO,
mortis en 1913, kaj lia edzino Antonina restis kun tri
infanoj, kaj la familio malsatis en tiu por Rusio malfacila
tempo. Valdemar konversaciis kun la familio en kvar lingvoj:
kun Antonina en Esperanto, kun la filo ruse, kun Nina germane
kaj kun ties fratino france. Vidante, en kiu mizera stato
estas la familio, Valdemar proponis al Antonina kunpreni al
Svedio iun el la infanoj, kaj shi petis preni Nina-n por jaro
- shi ne povis fini la muzikan studadon en Moskvo. Valdemar
kaj Nina forveturis, kaj en 1925 ili geedzighis. Stranga
koincido - en 1916 fratino de Nina verkis romanon "La
verda ringo", en kiu Nina estis chefheroino sub la
familinomo LANGLET!
La paro multe vojaghis, kaj
en 1932 ili porlonge enloghighis en Budapeshto. Valdemar
LANGLET instruis la svedan lingvon en Budapeshta
universitato, Nina instruis pianon, violonon, gitaron kaj la
rusan lingvon. La interesa, eventoricha vivo de niaj herooj
interrompighis, kiam en 1944 Valdemar eksciis pri la amasaj
mortigoj de judoj en la naziaj koncentrejoj. 
Li
farighis estro de la Sveda Rugha Kruco en Budapeshto kaj kune
kun Nina ekgvidis sav-agadon de la persekutataj judoj kaj
kristanoj, provizante tiujn per savdokumentoj de la Rugha
Kruco (pli detale legu en revuo Esperanto, januaro 2004).
Valdemar tiutempe estis jam 72-jaragha (!), sed li daurigis
la dangheran agadon ech el kashejo en 1945, kiam li estis
mortkondamnita de la nazioj (pri chio chi Nina skribis en sia
libro Kaoso en Budapeshto - Red.). Li mortis en 1960. En 1966
Israelo nomis lin kaj Nina-n "justuloj de la mondo"
(tiun honoran titolon oni donas al ne-judoj, kiuj kun risko
al sia vivo savis judojn de la nazioj), kaj Nina lige al tio
veturis al Israelo por planti tie du arbojn en la Parko de
Justuloj. Estas interese, ke sian solenan paroladon shi faris
en la hebrea, kiun shi komencis studi antau la forveturo. Shi
estis tiam 70-jaragha! Poste shi plu studis la lingvon kaj
estis kunautoro de kelkaj lernolibroj pri la hebrea kaj
hebresvedaj vortaroj.
La tuta mondo scias pri la samtempa sav-agado en Budapeshto fare de la sveda diplomato Raoul WALLENBERG [raul valenberg], char li estis forkaptita de la rusa kontrauspiona organizajho Smersh kaj poste mortigita**. Sed la nomoj de niaj herooj longe restis en la ombro de la fameco de WALLENBERG. Nur en 2002, dank' al insista laboro de svedaj esperantistoj ili ambau estis nomitaj "Honoraj civitanoj de Israelo". Nina mortis en 1988, kaj ghis nun en la chambro en Uppsala, kie shi loghis, super shia lito pendas la foto de 1895…
La tria paro
Restas rakonti nur pri Nikolao BOROVKO (1863-1913) kaj Antonina CHAJKOVSKAJA (1872-1948). Nikolao naskighis en nobela ukraina familio, Antonina havis polan patron kaj grekan patrinon. Ambau iliaj patrinoj mortis naskante ilin.
En 1887 ZAMENHOF ricevis el Krimeo leteron en Esperanto, kiu tre kortushis lin. La 15-jaragha knabino skribis, ke shi ne bezonas atendi ghis kiam milionoj ekdeziros lerni la novan lingvon, kaj ke shi jam ellernis ghin kaj instruas al la geamikoj. Tiu estis la unua esperantistino el Simferopolo (chefurbo de Krimeo) - Antonina CHAJKOVSKAJA.
Nikolao BOROVKO eklernis Esperanton en 1889, kiam li militservis en ekzilo en Siberio. Post reveno el Siberio li klerigis sin en bibliotekoj kaj farighis enciklopedie klera homo: psikologo, filozofo, arhheologo, literaturisto, talenta ingheniero... Lia unua artikolo "Teatro esperantista", en kiu li proponis propagandcele krei migrantan E-teatron, aperis en La Esperantisto en 1892. Li estas konata precipe pro la letero de ZAMENHOF pri la deveno de Esperanto, kiun li skribis responde al BOROVKO. Sed malmultaj scias, ke Borovko estas autoro de la unuaj originalaj noveloj en Esperanto.
Antonina kaj Nikolao renkontighis en odesa E-klubo kaj estis inter la plej aktivaj klubanoj, kiuj fondis la filion de Espero. En 1892 en La Esperantisto aperis rakonto de Antonina "La terura nokto" kun la subtitolo "dedichita al mia altirinto, s-ro N. BOROVKO".
En 1894, post longaj disputoj pri reformoj en Esperanto, ili propramone organizis pri tio perleteran balotadon, kaj ZAMENHOF sendis al ili dankleteron pro ilia agado. En 1896-97 ili loghis kaj laboris en Sankt-Peterburgo. Nikolao estis la dua prezidanto de la societo Espero, Antonina - tre aktiva ano de la societo. Shi sukcesis tiam interesigi pri Esperanto faman rusan verkiston KOROLENKO kaj instigi faman komponiston, direktoron de moskva konservatorio, esperantiston Taneev verki la unuajn melodiojn por E-versoj.
En 1902 ili ekloghis en Jalto, kie Nikolao fondis la unuan publikan bibliotekon, sed en 1906 la tuta familio estis elurbigita pro liaj artikoloj en la urba jhurnalo lige kun la cara manifesto de 1905***. Li ne estis revoluciema, simple demokrata, sed tiutempe ankau tio estis punenda. Tamen en 1908 li farighis direktoro de la chefa biblioteko en Simferopolo kaj laboris tie ghis la morto. Antonina estis direktoro de alia urba biblioteko kaj post lia morto longe okupis tiun postenon. Antonina naskis ses infanojn, el kiuj du mortis infanaghe. La familio vivis tre amike, malgrau ke la vivo ne estis facila por ili. Antonina mortis en soleco: shi ne povis renkontighi kun Nina kaj aliaj gefiloj mortis…
De Monika LANGLET, kiu amikis kun
Nina, mi multe eksciis pri la familio Borovko kaj poste
serchis la spurojn de la familio en arkivoj. Rezulte mi
sentas min kvazau parencon de chiuj tiuj homoj, kaj vershajne
mi neniam chesos serchi chion, kio estas ligita kun ili. La
amikoj shercas, ke "Borovko reenkarnighis en min",
kaj tio estas por mi flatajho. Kion aldoni? Foje mi vizitis
bibliotekon en Simferopolo, kies direktoro estis Antonina.
Tiu konstruajho tamen ne plu estas biblioteko - oni faris el
ghi apartamentaron. Kaj imagu mian miron, kiam mi komprenis,
ke mi... naskighis ghuste en tiu chi ejo!
Legu: Kaoso en Budapeshto. Nina LANGLET. Trad. K. Kniivila. Red. Istvan Ertl. Bambu. Varna. 2001. 168 p. 9.30 EUR.
* Odeso kaj Jalto (Krimeo), nun ukrainaj, tiam estis en la Rusia Imperio - Red.
** au, pli ghuste, "malaperis senspure" - Red.
*** la manifesto estis kreita dum la pinto de la Tutrusia Politika Striko oktobre 1905 - Red.